Stosunek społeczeństwa do rodzin 3+ jest bardzo często negatywny albo obojętny, a ton medialnych doniesień na temat wprowadzania programu 500+ zdaje się pogłębiać niechęć do tej grupy¹. Czy istnieje szansa na zmianę tej sytuacji? To zależy przede wszystkim od nas samych.

Rodziny wielodzietne w Polsce

Mianem wielodzietnej określana jest w Polsce rodzina, która ma na utrzymaniu minimum troje dzieci². Raport Wielodzietni w Polsce 2016³, pierwszy taki dokument poświęcony polskim rodzinom z trojgiem lub więcej dzieci, wskazuje, że 74 proc. rodzin wielodzietnych w Polsce ma troje dzieci, 14 proc. – czworo dzieci, 7 proc. – pięcioro dzieci, a 6 proc. – więcej niż pięcioro. Rodziny wielodzietne w Polsce mieszkają głównie na wsiach i miejscowościach do 20 tys. mieszkańców (łącznie aż 68 proc. rodzin). W miastach, w których mieszka 200–500 tys. mieszkańców, takie rodziny stanowią tylko 5 proc., a w miastach powyżej 500 tys. – 8 proc.

Z kolei twórcy raportu IPSOS pytali członków rodzin wielodzietnych o stosunek społeczeństwa do nich. Respondenci określili go w 34 proc. jako (zdecydowanie lub raczej) negatywny i równoważnie w 35 proc. jako (zdecydowanie lub raczej) pozytywny. Oceniając natomiast reakcje własnego otoczenia na pojawianie się kolejnych dzieci, podkreślali, że informacja o oczekiwaniu na trzecie dziecko stanowiła moment przełomowy, kiedy zaczynano formułować obawy; najczęściej negatywnie reagowali rodzice i teściowie (54 proc.), dalsza rodzina (48 proc.) oraz sąsiedzi (42 proc.)⁴. Niestety, również stosunek społeczeństwa do rodzin 3+ jest częściej negatywny lub obojętny (65 proc.) niż pozytywny (35 proc.)⁵.

Zaczepki z ulicy

Komentarze, które słyszą rodziny wielodzietne, są często przykre i złośliwe. Niech wybrane wypowiedzi członków forum Wielodzietni, w wątku Zaczepki z ulicy, ukażą typ narracji społecznej. Przytoczymy tylko kilka wybranych komentarzy, które były formułowane pod adresem rodzin lub wielodzietnych matek.

„Mader” opisuje sytuację, w której starsza pani opowiadała historię tragedii w pewnej rodzinie: «To była bardzo dobra, dobrze funkcjonująca rodzina, TYLKO MIELI PIĘCIORO DZIECI». Najlepsze jest to, że ta pani (naprawdę przekochana osoba) sama pochodzi z wielodzietnej rodziny. Jak te stereotypy, powiedzonka, wchodzą w krew”⁶.

Z kolei „Ojejuju” przytacza sytuację w busie: „Mężczyzna najpierw zgadywał, ile mam lat, potem zgadywał, ile mam dzieci. Doszedł do czwórki i oniemiał, potem powiedział: «no chyba nie powie pani, że ośmioro» – a ja na to – «bingo». Przetrawiał chwilę, potem wypalił: «a prezerwatyw to tam nie było?». Ja na to, że owszem, mamy blisko do apteki, ale to nam było niepotrzebne. Po tym dictum nie miałam już ochoty na rozmowę z nim, ale on gadał dalej. O sobie. Doszedł w końcu do tego, że żonaty nie jest, a dwie córki ma z różnymi kobietami, z tak zwanej wpadki. Mówię zatem: «Powinien pan podszkolić się z antykoncepcji, ja mam ośmioro i żadne nie jest z wpadki, a pan już dwie wpadki zaliczył»”⁷.

„Małgorzata32” pisze: „Ostatnio wciąż słyszę: – Szóstka dzieci? A nie wygląda Pani! Zdarza mi się to co najmniej raz dziennie. I wciąż niezmiennie odpowiadam pytaniem: – A to jak niby należy wyglądać na szóstką dzieci? Wprawiając tym samym pytającego w zakłopotanie”⁸. Inna forumowiczka podaje następujący przykład: „A mnie wczoraj znajoma spytała, czy jestem wiatropylna i dlaczego nie dbam o siebie, bo przecież po tylu porodach, to mi na pewno wszystko wypadnie”⁹.

Cytowana wyżej „Ojejuju” opisuje również wizytę u psychologa: „Z tej serii pytań, to ja miałam tak u pani psycholog: pierwsze pytanie – «ma pani ośmioro dzieci? To musi pani mieć strasznie ciężkie życie!». Odpowiedziałam – «ależ nie, nie narzekam». Kolejne pytanie – «jak często mąż nadużywa alkoholu?». No i to by było na tyle”¹⁰.

Powyższe wypowiedzi obrazują, jak bardzo stereotypowo postrzegane są w społeczeństwie rodziny z trojgiem i więcej dzieci. Skojarzenia z patologią, nieodpowiedzialnością, ignorancją, są mocno utrwalone i nic nie wskazuje na to, że ten rodzaj postrzegania może się w najbliższym czasie zmienić.

Szkoła wolna od stereotypów?

Marzeniem rodziców, uczniów i samych nauczycieli jest szkoła przyjazna, wolna od wzajemnych uprzedzeń. Niestety, tam, gdzie są ludzie, są też i błędy. Nasze i „tych drugich”. Warto zastanowić się i odpowiedzieć szczerze, czy czasem i my w naszych opiniach o uczniach nie dajemy się ponieść stereotypowi. Może jest właśnie tak: Jeśli Janek ma starszego brata i problemy z pisaniem, a Zosia ma trzy lata młodszą siostrę i problemy ze skupieniem się oraz relacjami w klasie, to w pierwszej kolejności zastanawiamy się, co się z dzieje z uczniem i jak mu można pomóc. Ale jeśli Janek na starszego brata, a do tego jeszcze trójkę młodszego rodzeństwa, to czy czasem pierwszą (i – oby nie jedyną) reakcją jest „no tak, on jest niedopilnowany”. Tymczasem badania pokazują, że rodziny wielodzietne są różne, jak i różne są rodziny z mniejszą liczbą dzieci.

Problemy i „problemy”

Realnym problemem rodzin wielodzietnych jest ubóstwo – wg raportu Wielodzietni w Polsce 2016, dochody połowy rodzin wielodzietnych nie pozwalały na zaspokojenie bieżących potrzeb, a 58 proc. rodzin osiąga dochód nie przekraczający 3 tys. netto¹¹.

Jednak zwykłe, szkolne problemy, które dotykają rodziny wielodzietne, to te same, z którymi borykają się inni: Od konieczności udziału jednocześnie w kilku zebraniach naraz (w dobie e-nauczania i e-zebrań na pewno jest to łatwiejsze), po trudności w stałym śledzeniu postępów dzieci oraz kontroli odrabiania zadań domowych. W dużych rodzinach pewne rzeczy widać szybciej, i to jest ta różnica. Np. w dobie e-nauki, problemy takie, jak zbyt mała liczba potrzebnych komputerów, dostęp do spokojnego miejsca pracy, nawał prac domowych są najszybciej zauważalne.

Jeśli jednak popatrzylibyśmy na wiele aspektów szkolnej rzeczywistości od innej strony moglibyśmy zauważyć, że:

• ubranie niepasujące do siebie i nieuczesane włosy młodszego ucznia są przejawem pozwolenia na samodzielność, a nie zaniedbania ze strony rodziców

• nieodrobione zadanie domowe uczą starsze dzieci konsekwencji ich wyborów, nie są przejawem zaniedbania, a świadomym działaniem rodziców

• podejrzewane przez nauczyciela bagatelizowanie niektórych problemów szkolnych przez rodziców nie jest ignorowaniem, ale stawianiem ich na właściwym miejscu.

Szkoła ma służyć uczniom i ich rodzinom (nie myląc tego zadania ze spełnianiem roszczeń rodziców). To na rodzicach spoczywa pierwsza i niezbywalna odpowiedzialność za swoje dzieci¹² (z wszystkimi konsekwencjami tejże). W wirze życia szkolnego łatwo jest zapomnieć, że prawdziwe życie rodziny toczy się w zdecydowanie szerszym kontekście, a życie rodziny wielodzietnej zawsze toczy się szybciej i „gęściej”.

Bardzo trudno jest „wejść w czyjeś buty”, gdyż doświadczenie mniejszej rodziny często nie przystaje do rzeczywistości dużych rodzin (pięcio- i więcej dzietnych). Rodzice wielodzietni wiedzą, jak to jest mieć mniej dzieci. Rodzice z jednym czy dwojgiem naprawdę nie mogą sobie wyobrazić, jak to jest mieć ich sześcioro. Nawet jeśli oboje są profesorami uczelni pedagogicznej.

Maria Kowal, Stanisław Kowal