Agresja jest zjawiskiem bardzo powszechnym we współczesnym świecie. Zjawisko to pojawia się dziś nie tylko w świecie ludzi dorosłych. Niepokojącym faktem jest to, że coraz częściej zachowania agresywne występują u dzieci, nawet w wieku wczesnoszkolnym.

Agresywne zachowanie dzieci bywa następstwem oddziaływania określonych modeli, którymi mogą być rodzice, koledzy, bohaterowie filmów, bajek, gier komputerowych i książek oraz idole kultury narodowej. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych poglądów na zagadnienie przyczyn agresji wiąże się z domniemaniem, że jest ona wynikiem określonego procesu socjalizacji w domu rodzinnym we wczesnym dzieciństwie, a następnie wzmacniania zachowań agresywnych i negatywnego procesu ich modelowania w środowisku szkolnym i pozaszkolnym. Środowisko szkolne odgrywa również istotną rolę w procesie socjalizacji, a pojawiające się w tym procesie zaburzenia wydatnie przyczyniają się do rodzenia się zachowań agresywnych wśród dzieci.

Życie emocjonalne dziecka na początku okresu szkolnego sprowadza się w zasadzie do żywych reakcji uczuciowych na sytuację, w jakiej w danym momencie uczestniczy. Emocje te są jeszcze słabo kontrolowane. Może pojawić się w tym wieku gwałtowny płacz, złość i gniew. Emocje te wyrażają stosunek dziecka do rzeczywistości w sposób spontaniczny. U dziecka szkolnego interesującym przemianom ulega podstawowa emocja: gniew. Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba reakcji strachu, a liczba reakcji gniewu wyraźnie wzrasta.

Agresywność bywa różnie uwarunkowana. Często dziecko może być agresywne, gdyż naśladuje zachowanie innych osób¹. Agresywną reakcję na trudności często spotykamy u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Dziecko obarcza winą za swoje niepowodzenia innych ludzi. Zjawisko to nazwane jest ekstrapunitywnością. Dziecko od innych ludzi oczekuje też rozwiązania własnych problemów².

Najsilniejsze reakcje agresji dziecka wywołane są upokorzeniem przez inne dzieci, brakiem aprobaty z ich strony, poczuciem dominowania nad nim rówieśników. Podstawową przyczyną i terenem agresji są grupy koleżeńskie. Tam najczęściej rodzą się i wyładowują napięcia emocjonalne³.

Szkoła jest miejscem, w którym dzieci spędzają codziennie przynajmniej kilka godzin. Można wskazać kilka obszarów, które mogą mieć kluczowe znaczenie dla rozwijania, wzmacniania lub wyzwalania na terenie szkoły zachowań agresywnych i przemocy wśród dzieci:

• Zbyt dużo dzieci w klasach, ograniczona ruchliwość,

• Czas spędzony głównie w sposób jednostronnie ukierunkowany.

• Zbyt dużo sytuacji bez możliwości wyboru (np. wycofanie się z grupy).

• Struktura organizacyjna szkoły (nauka zmianowa, łączenie klas, duża liczebność uczniów w szkole, powodująca anonimowość zarówno uczniów, jak i nauczycieli).

• Ogólny standard budynku i otoczenia (oświetlenie, poziom hałasu, wystrój pomieszczeń).

• Niewłaściwa kontrola uczniów.

• Częste zmiany nauczycieli.

Potężnym czynnikiem agresjotwórczym są mass media⁴. Treści o agresywnym charakterze stają się okazją do modelowania agresji i wykształcania wzorów zachowań ukierunkowanych na wyrządzanie krzywdy innym, a także rodzi osłabienie norm etycznych i obojętność wobec cudzego cierpienia.

Bardzo ważnym czynnikiem, powodującym agresję lub ją nasilającym, jest pobudzenie emocjonalne. Dzieje się tak dlatego, że silne pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę własnego zachowania, a także nasila oddziaływanie prowokacji. Jeżeli prowokacja pojawiła się w tym momencie, gdy sprowokowany przeżywał jeszcze jakieś wcześniejsze napięcie emocjonalne, wówczas tamto pobudzenie dodaje się do pobudzenia wywołanego aktualną prowokacją, a sprowokowany odbiera prowokację jako silniejszą, aniżeli była ona w rzeczywistości, co w konsekwencji prowadzi do silniejszego gniewu i agresji⁵.

Przejawy agresji w stosunku do ludzi i rzeczy występują dość wcześnie, gdyż już małe dzieci w przypadku kary, braku zainteresowania lub niespełnienia życzenia przez dorosłych, reagują złością i gniewem. W przypadku zlekceważenia takich zachowań u dzieci, w późniejszym życiu może u nich wystąpić i utrwalić się nawyk agresywnego działania. Im dziecko jest młodsze, tym agresja jest bardziej bezpośrednia, gdyż obejmuje zarówno kontakt fizyczny, jak i słowa.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że repertuar zachowań agresywnych u dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest bardzo szeroki. U chłopców dominuje napastliwość fizyczna pod postacią bójek, natomiast u dziewczynek głównie napastliwość słowna. Na skutek ataku słownego lub fizycznego dzieci często reagują odwetem, w podobny sposób do agresora. Za Ryszardem Więckowskim trzeba podkreślić, że dziecko w tym wieku nie analizuje konsekwencji własnych czynów, dlatego tak istotne są oddziaływania wychowawcze i profilaktyczne, prowadzone przez nauczyciela⁶.

U dzieci spotykamy się z agresją instrumentalną. Jedne dzieci atakują słabsze, zmuszają do uległości. Inne grożą rodzicom, że w razie odmowy spełnienia jego żądań zniszczą określony przedmiot, zdemolują mieszkanie lub popełnią samobójstwo.⁷

W szkole zachowania agresywne u dzieci przyjmują postać bójek i kłótni z rówieśnikami, krzyku, gróźb, pretensji, przekleństw, nadmiernego krytycyzmu, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Przedmiotem agresji bywają również osoby dorosłe: nauczyciele, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce. Agresywne zachowanie może przejawiać się okazywaniem jawnej nieufności, przeszkadzaniem nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w odmowie współpracy, biernym oporze aż do jawnego buntu. W młodszym wieku szkolnym dziecko wyraża i rozładowuje napięcie towarzyszące przeżywaniu gniewu pośrednio, aby uniknąć wybuchu, a mimo to dać upust rozdrażnieniu, narosłej irytacji⁸. Są to więc jakby „okrężne drogi”, ruchy mimiczne i pantomimiczne na tyle łagodne, że najczęściej nie wywołują reakcji ze strony otoczenia. Do takich ruchów wyrazowych, najczęściej obserwowanych, należą zuchwałe spojrzenia, ostentacyjne ziewanie, demonstrowanie, że się nie słucha, o czym mówi osoba wywołująca irytację dziecka, że się nie uważa i nie patrzy tam, gdzie ona tego w danej chwili żąda. Zaliczyć tu możemy takie zachowania, jak rzekomo przypadkowe upuszczanie przedmiotów, aby wywołać mogły hałas, głośne zamykanie książki lub drzwi, uderzanie przyborami o ławkę, itp.⁹. Agresja bywa też skierowana na inne istoty żywe czy martwe, przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamanie roślin, niszczenie lub uszkadzanie przedmiotów stanowiących własność społeczną lub należących do innych osób¹⁰.

W młodszym wieku szkolnym spotykamy się z autoagresją – gniewem skierowanym na samego siebie. Czynności agresywne skierowane na samego siebie występują głównie u dzieci niezrównoważonych emocjonalnie i nadmiernie pobudliwych, w postaci uderzania się ręką lub lekkimi przedmiotami w głowę, czy inne części ciała, szczypanie policzków, wyłamywanie palców „ze złości”, połykania ostrych przedmiotów (szpilek agrafek, części żyletek), samookaleczeń, przeważnie w postaci niegroźnych zranień itp. Ten rodzaj gniewu pojawia się, gdy dziecko po przeżytym niepowodzeniu zorientowało się, że mogło postąpić inaczej i zrealizować swój zamiar¹¹.

Agresji należy przeciwdziałać; leży to w obowiązku rodziców, nauczycieli i wszystkich osób pracujących z dziećmi. Nie wolno przechodzić obojętnie wobec problemów nurtujących naszych wychowanków. Każde agresywne dziecko potrzebuje pomocy. Okazane zrozumienie dla słabości dziecka, pomoc w rozwiązaniu jego kłopotów i życzliwość mogą zniwelować zachowania agresywne.

Agresywne zachowania małych dzieci należy dyscyplinować, a nie karać. Nauczyciele dyscyplinujący podkreślają to, co dziecko powinno robić i dają im reguły do naśladownictwa. Zdaniem Małgorzaty Karwowskiej-Struczyk, dyscyplinowanie, w przeciwieństwie do karania, pomaga się zmienić, jest pozytywne, akceptuje asertywne potrzeby dzieci, rozwija myślenie krytyczne oraz pozytywnie wpływa na rozwój społeczno-emocjonalny. Trzeba pamiętać, że „wzmacnianie pozytywne zachowań mieszczących się w obszarze <tak być powinno>, a nie negatywna reakcja na zachowania nieakceptowane, jest bardziej korzystne w procesie kształtowania samodyscypliny”¹².

Nauczyciele klas 1–3 mogą wiele zrobić, aby przeciwdziałać agresji. Wśród takich szczegółowych oddziaływań można wymienić: troskę o dobre samopoczucie uczniów w szkole (tworzenie odpowiedniego klimatu, atmosfery i przejawianie odpowiednich postaw przez nauczycieli), współpracę z rodzicami, poznawanie uczniów, ponieważ uczniowie doświadczają również dużej ilości napięcia, stresu i dyskomfortu w szkole, co wynika z istniejącego w niej „od zawsze” przymusu¹³.

Nauczyciele dzieci najmłodszych powinni także nieustannie poznawać uczniów. Dzięki poznawaniu można identyfikować czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Do poznawania uczniów służą właściwie prawie wszystkie metody i techniki badań pedagogicznych¹⁴.

Opracowała: mgr Marta Targosz – nauczyciel etyki i nauczyciel współorganizujący proces kształcenia w Szkole Podstawowej nr 3 w Żywcu.