Pedagogika przeżyć wyrasta z fascynacji naturą. Natura motywuje do pracy, obiektywizuje własne oceny, weryfikuje umiejętności. W metodzie tej mamy duże możliwości kreowania i wykorzystania otoczenia w procesach grupowych.

Pedagogika przeżyć wyszła z doświadczeń szkolnych – szkoły w Salem. Uznawany za prekursora pedagogiki przeżycia (niem. Erlebnispädagogik) Kurt Hahn urodził się w roku 1886 w Berlinie, zmarł w roku 1974 w Salem w Badenii. Od 1914 do 1919 roku pracował w niemieckim MSZ. W 1920 roku, razem z księciem Maxem von Badenem, założył szkołę z internatem w Salem w Badenii. W marcu 1933 roku został aresztowany przez nazistów, lecz po kilku dniach zwolniono go po interwencji angielskiego rządu i rodziny von Baden, po czym wyemigrował do Szkocji, gdzie w Gordonstoun założył „British Salem School”.

U podłoża koncepcji Kurta Hahna są występujące w młodym pokoleniu lat 20. XX wieku cztery cechy („braki”): brak aktywności fizycznej, brak poczucia służby, przydatności dla innych, brak inicjatywy i spontaniczności, brak troskliwości o otoczenie.

Odpowiedzią szkoły Hahna była propozycja „pedagogicznej terapii” w formie: treningów i ćwiczeń sportowych (przede wszystkim poprzez lekkoatletykę i sporty związane z naturą: żeglarstwo, kajakarstwo, wędrówki górskie); służby dla bliźniego w zorganizowanej formie, odpowiedniej dla warunków lokalnych (straż wybrzeża, ratownictwo górskie, ochotnicza straż pożarna); praca projektowa (stawianie zadań o wysokim, ale osiągalnym, poziomie z elementami planowania, podsumowania w obszarach rzemiosła, techniki, sztuki); wyprawy/wyczyn (najczęściej kilkudniowe wyprawy: górskie, narciarskie, wodne, itd.), gdzie jest bliski kontakt z naturą i ma miejsce nauka praktycznych dla życia codziennego umiejętności.

Pedagogika Hahna łączy kreatywność z edukacją szkolną, gdzie szkoła miała wykorzystywać zainteresowania i hobby uczniów. Szkoła powinna wykraczać poza program formalny i pamięciowy pojęć, definicji, lecz oferować uczniom możliwości zdobywania użytecznych wiadomości i praktycznych umiejętności, zgodnie z zasadą „przeżyć zamiast gadać”. Zadaniem wychowawcy jest pomóc wychowankowi w samodzielnym odkryciu i pielęgnacji swojego talentu. Wychowanie dla Hahna to przede wszystkim towarzyszenie dziecku i wszechstronne wspieranie jego rozwoju. W 1930 roku Kurt Hahn ułożył zasady szkoły w Salem:

1. Dajcie dzieciom okazję do odkrycia samych siebie.

2. Dbajcie o to, aby dzieci przeżyły porażkę i sukces.

3. Stwarzajcie dzieciom okazję, aby dzięki duchowi wspólnoty zapominały o swoim egoizmie.

4. Stwarzajcie/dawajcie czas do milczenia i miejsce do zebrań.

5. Ćwiczcie siłę wyobraźni.

6. Gry i sport traktujcie poważnie, ale nie dajcie im zapanować nad sobą.

7. Uwolnijcie dzieci bogatych i wpływowych od paraliżującej świadomości ich uprzywilejowania.

W oparciu o tę teorię powstała pedagogika przeżycia/doświadczenia. Schematycznie można ją przedstawić za pomocą poniższego diagramu:

Pedagogika przeżyć. Inspirowane: Michl W., Pedagogika przeżyć, Kraków 2011

Zmiana, o jaką postuluje ta metoda – u uczestnika oraz w grupie– musi zostać zrealizowana według pewnych reguł i warunków. Warto krótko przedstawić kilka istotnych zasad dla jej stosowania – także w warunkach szkolnych.

Zorientowanie na działanie

W pedagogice przeżyć, nauka odbywa się poprzez działanie. Uczestnik uczy się przez własne przeżycia i doświadczenie. Grupa i pojedynczy uczestnik skonfrontowany zostaje z konkretną sytuacją, staje przed pewnym problem. Aby go rozwiązać, musi działać. Jest zmuszony podejść do problemu nie szukając najpierw teoretycznych konstrukcji czy wiedzy, ale dzięki zastosowaniu wiedzy i umiejętności, które już ma: „learning by doing”. To właśnie na tym aktywnym i osobistym wysiłku oraz działaniu (próbowaniu, testowaniu, eksperymentowaniu) opiera się cały późniejszy proces edukacyjny. Realizacja tego zadania, przez swoją niecodzienność, realne ryzyko, udział innych członków grupy, daje uczestnikowi możliwość dokonania szerszych refleksji. Nie powinno być jednak aktywizmem: działanie, aby spełniło swoją rolę, powinno być celowe, powinno służyć zmianie w sferze wiedzy, umiejętności i postawy. Na tę refleksję i ocenę trzeba stworzyć odpowiednie okoliczności (czas, miejsce, cisza).

Całościowość

Komplementarność pedagogiki przeżyć występuje na dwóch płaszczyznach. Na poziomie indywidualnym o całościowości mówimy wtedy, kiedy w działanie uczestnika angażowane są możliwie wszystkie obszary i aspekty ludzkiej aktywności (niem. Kopf, Herz und Hand – głowa, serce i ręka). Metoda ta wychodzi z założenia, że skutecznie uczymy się tylko wtedy, gdy oddziałujemy u osoby na możliwie wiele sfer (lub wszystkie): sferę intelektualną (wiedzę), duchową (emocje i psychika) oraz sferę fizyczną (sprawność fizyczną). W działaniu wykorzystuje się więc posiadaną wiedzę, mobilizuje do ruchu, wykorzystuje zmysłowe wrażenia (smak, dotyk, słuch, itd.), zachęca do wchodzenia w relacje z innymi uczestnikami akcji, a także wgląd w swoją osobowość. Na poziomie społecznym metoda ta charakteryzuje się udziałem i wpływem każdego członka grupy na realizację procesu edukacyjnego. Nie można jej zastosować w edukacji indywidualnej. Uczymy się we wspólnocie i poprzez wspólnotę. Każdy uczestnik ma swoje miejsce i znaczenie dla całej grupy. Zgodnie z fenomenem zasady: „Całość to więcej niż suma umiejętności/wiedzy/zdolności poszczególnych części”, grupa odzwierciedla część rzeczywistości.

Grupa jako wspólnota nauki

Człowiek jako istota z natury społeczna, w grupie i dzięki grupie znajduje optymalne, kreatywne możliwości nauki. Grupa oferuje najlepszą przestrzeń do kształtowania osobowości, rozwijania umiejętności komunikacji, współpracy, rozwiązywania problemów i konfliktów. Decydujący o efektywności wykonania zadania jest nie tyle ostateczny efekt samego działania (sukces/porażka), ale zachodzące w grupie mechanizmy projektowe, ich znaczenie dla poszczególnych członków tej grupy. Pedagogika przeżyć uwzględnienia różne aspekty, możliwe do przeniesienia w codzienną rzeczywistość: odpowiedzialność za innych, współpracę, zaufanie, czy wzajemną pomoc. Metoda ta pomaga odpowiednio i świadomie zmotywować i stymulować grupę, co przyspiesza i intensyfikuje proces nauki. Dzięki specjalnie dobranym akcjom, grom i zabawom, można czerpać radość i lepiej (głębiej) poznać innych członków grupy i siebie samego. W metodzie kładzie się nacisk na rozwój kluczowych umiejętności społecznych, takich jak: kreatywność, motywacja, komunikacja, współpraca, umiejętność rozwiązywania konfliktów, analizy i rozwiązania problemu.

Współpraca zamiast rywalizacji

W metodzie tej to grupa w decydującej mierze bierze na siebie odpowiedzialność i inicjatywę. Prowadzący w decydującym momencie pełni rolę wyłącznie obserwatora i kogoś kto stwarza ramy dla ich współpracy. Grupa, otrzymując do wykonania zadanie, może je rozwiązać tylko współpracując ze sobą, wzajemnie się wspierając, wspólnie wybierając strategie zbliżające ich do rozwiązania zadania (problemu). Grupa wykorzystuje zdolności jednostkowe dla osiągnięcia wspólnego celu. Kreatywność i umiejętność pracy zespołowej poszczególnych członków grupy jest miarą jej sukcesu.

Różnorodność środków

Zastosowanie różnorodnych (w zasadzie nieograniczonych) form oraz środków pozwala zaaranżować planowe zdarzenie, które zostaje poddane ocenie i refleksji. Metody i środki można, a nawet należy ze sobą mieszać i stosować w różnych wariantach, biorąc pod uwagę stawiane cele, charakter grupy, posiadane środki, lokalne warunki i przyrodę. Najbardziej typowe formy pedagogiki przeżyć to np.: wycieczki i wędrówki, rejsy, spływy kajakowe, wspinaczki, żeglarstwo, rajdy rowerowe czy gry.

Kontekst wychowawczy

Przeżycia w otoczeniu eksperymentalnym powinny dać możliwość przełożenia refleksji i wniosków do normalnego życia uczestnika. Powinna być to zmiana na poziomie wiedzy, umiejętności i postaw. Tylko ta wiedza ma wartość, którą można zastosować w innych sytuacjach codziennych. Strategie rozwiązywania problemów i konfliktów są przenoszone z sytuacji projektowej do codzienności uczestnika.

Niektóre z celów indywidualnych ucznia, realizowanych poprzez działania pedagogiki przeżyć: satysfakcja z dobrze wykonanego zadania; skonfrontowanie z problemem; pomoc w zrozumieniu siebie i sytuacji w realnej sytuacji; budowanie poczucia własnej wartości, godności, urealnienie samooceny (obiektywizacja samooceny, poznanie granic i możliwości); uświadomienie sobie swojej roli i znaczenia w grupie; polepszanie umiejętności komunikowania się z innymi.

Cele grupowe, realizowane poprzez działania pedagogiki przeżyć: satysfakcja z dobrze wykonanego zadania; pomoc w zrozumieniu procesów grupowych, społecznych w kontekście realnym, życiowym; rozwijanie wzajemnej współpracy, otwartości, zaufania a nie rywalizacji (jeden za wszystkich – wszyscy za jednego), rozwijanie kreatywności, pomysłowości – każdy wnosi swoje umiejętności do rozwiązania problemu; radość z bycia razem i wspólnego przeżycia, wzajemne docenianie; praca nad wartościami (szacunek, szukanie kompromisów), wzajemna pomoc w przezwyciężaniu lęków i słabości, problemów.

Rafał Ryszka – ur. 1975, pedagog, współzałożyciel i członek zarządu Wrocławskiego Stowarzyszenia Wychowawców; koordynator polsko-niemieckich wymian młodzieży i pedagogów oraz pedagogicznych wizyt studyjnych (certyfikat organizatora projektów międzynarodowych Deutsch-Polnisches Jugendwerk); polski współpracownik międzynarodowego kwartalnika pedagogiki przeżyć „e&l” – Internationale Zeitschrift für handlungsorientiertes Lernen; instruktor harcerski (harcmistrz); nauczyciel w szkole specjalnej

Wybór bibliografii:

Bąk A., Leśny A., Palamer-Kabacińska E., Przygoda w edukacji i edukacja w przygodzie. Outdoor i adventure education w Polsce, Warszawa 2014.

Michl W., Pedagogika przeżyć, Kraków 2011.

Palamer-Kabacińska E., Leśny A., Edukacja Przygodą. Outdoor i Adventure Education w Polsce. Teoria, przykłady, konteksty, Warszawa 2012.

Ryszka R., Pedagogika przeżyć. Praktycznie, Kraków 2016.