Nauka w czasie izolacji spowodowanej koronawirusem stała się wielką improwizacją z wykorzystaniem cyfrowych narzędzi, które większość ludzi poznawała dopiero „w boju”. Problemy z zachowaniem, widoczne w normalnej klasie, nasiliły się on-line. Rozproszenie, brak skupienia uwagi, dokuczanie sobie (np. „czatowanie” podczas lekcji za plecami niejako nauczyciela) to tylko niektóre z problemów.

Pytanie brzmi – ile z problemów z nauką spowodowanych zostało nienaturalną sytuacją i koniecznością improwizacji nowej metodyki pracy, ile samą naturą środka przekazu, jaką jest elektronika? Oczywiście trudno nam odpowiedzieć na to pytanie bez badań, jednak chciałabym zwrócić uwagę, że problemy z nauką, rozproszenie, uczenie się poniżej możliwości wielu uczniów, może być po części wynikiem Zespołu Stresu Elektronicznego.

Jest to tym bardziej prawdopodobne, że czas korzystania z elektroniki przed dzieci i młodzież podniósł się gwałtownie w okresie od marca. Badania NASK z 2019 r. pokazywały, że 21,7% polskiej młodzieży korzysta ze smartfonu powyżej 6 godzin dziennie, w tym 12% powyżej 8 godzin dziennie. Na moją prośbę kilkunastu nastolatków zainstalowało na swoich urządzeniach aplikację śledzącą ile czasu spędzają przed ekranem. Aplikacja śledziła czas ekranowy na wszystkich urządzeniach, z których młodzież korzystała – np. smartfon, komputer stacjonarny, laptop. Zdaję sobie sprawę, że nie są to porządne badania naukowe, a zaledwie dane anegdotyczne, jednak okazało się, że tych kilkunastu młodych siedziało przed ekranem między 72 a 98 godzin tygodniowo. Czyli między 10 a 14 godzin dziennie, ze średnią 80 godz. na tydzień.

Ważne pytania

Od marca tego roku praktycznie całe życie dzieci i młodzieży toczyło się on-line. Nauka, kontakty z przyjaciółmi i dalszą rodziną, rozrywka (gry, filmy, koncerty). Nawet po rozluźnieniu ścisłego reżimu, zabraniającego wychodzenia z domu, wiele młodych osób pozostało w zamknięciu, „przyspawanych” do ekranów. „Cyfrowa demencja” jest realna. Nadmierne korzystanie z elektroniki prowadzi (czego dowiodły już badania naukowe) do zaburzeń w rozwoju, upośledzenia zapamiętywania i koncentracji uwagi. Gdy do przestymulowania technologią dodamy siedzący tryb życia, rezultatem są narastające problemy zdrowotne (w tym nadwaga), a nawet objawy demencji i obniżenie zdolności intelektualnych.

Dodatkowy problem stwarza fakt, że dorośli, u których kora czołowa jest już w pełni ukształtowana, lepiej radzą sobie z hiperstymulacją spowodowaną ekranami. A przecież i tak reakcją wielu osób (zarówno nauczycieli, jak rodziców nadzorujących zdalną naukę młodszych dzieci) na koniec roku szkolnego była ogromna ulga, spowodowana możliwością oderwania się od ekranu. Jednak u dzieci i młodzieży, których mózg jest nadal w trakcie rozwoju, skutki elektronicznej hiperstymulacji będą jeszcze cięższe.

Dlatego warto każdemu rodzicowi, zadać pytanie, czy zauważyli w ciągu ostatnich miesięcy pogorszenie funkcjonowania dziecka (nastolatka) w następujących obszarach:

EMOCJONALNE

Ciągłe poirytowanie, depresyjność, lęki, napady złości, koszmary nocne, lęk przed rozstaniem, wycofanie, izolacja, zniechęcenie, łatwe frustrowanie się, kompulsywność, obsesyjność.

ZACHOWANIE

Sprzeciwianie się, opór, kłótliwość, krzyk, agresja, hiperaktywność, rozproszenie, nie potrafi skupić się na zadaniu, bałagan, impulsywność.

SZKOLNE

Zapomina zadań domowych, łatwo się rozprasza, przeszkadza w klasie, ma problemy z nauką, brak zdolności koncentracji uwagi, opór wobec czytania, problemy z matematyką, prokrastynacja, uczy się poniżej możliwości.

SPOŁECZNE

Kiepski w grze zespołowej, w pracy zespołowej, oskarża innych, dokucza rówieśnikom, brakuje mu empatii, nie odczytuje prawidłowo sygnałów niewerbalnych, bezwzględny, samolubny, unika kontaktu twarzą w twarz, brak znajomych, przyjaciół, niedojrzałość.

FIZYCZNE

Bóle głowy, brzucha, migreny, bóle mięśni, pleców, niski poziom energii, zła kondycja, nadwaga, objadanie się słodyczami, jąkanie się, tiki, problemy ze spaniem, przysypianie.

Jeżeli pojawiły się/narosły problemy w tym zakresie, warto rozważyć wakacyjny detoks cyfrowy.

Remedium

Detoks cyfrowy (post cyfrowy) oznacza czas (z reguły kilku tygodni) zaprzestania korzystania z urządzeń elektronicznych, takich jak smartfon, tablet, laptop, komputer. W ramach detoksu całkowicie wyeliminowany zostaje interaktywny czas ekranowy (media społecznościowe, komunikatory, gry, filmy, przeglądanie stron) oraz ten rodzaj rozrywki biernej, w którym ogląda się błyskawicznie zmieniające sceny (krótkie filmy, videoklipy). W niektórych przypadkach zostawia się ograniczoną możliwość pasywnego korzystania z ekranu – oglądania dłuższych i spokojniejszych filmów, w niektórych eliminacja ekspozycji na elektronikę jest całkowita.

Ta cztero- do sześciotygodniowa przerwa pozwala na powrót do równowagi zarówno układu nerwowego, jak systemu hormonalnego, odpowiedzialnego za reakcję atak-ucieczka (podwzgórze-przysadka-nadnercza). Co ważne – nie wystarczy odcięcie dziecku dostępu do elektroniki, niezbędne jest zaproponowanie szeregu zamienników – zdrowych aktywności rekreacyjnych. Po tym czasie można stopniowo powrócić do korzystania z dobrodziejstw nowoczesnych technologii, jednak w ściśle kontrolowanym, bezpiecznym zakresie. Należy jednak pamiętać, że jeżeli doszło nie tylko do przestymulowania układu nerwowego i hormonalnego, a do uzależnienia – może okazać się, że sam post cyfrowy nie wystarczy i niezbędne będzie wsparcie terapeutyczne.

Detoks zaczynamy łagodnie: od tygodniowego okresu ograniczenia korzystania z mediów, pozamykania różnych spraw. Daje to możliwość dziecku by np. zaproponowało alternatywne środki kontaktu przyjaciołom (np. kontakt telefoniczny z wykorzystaniem klasycznego analogowego telefonu komórkowego), uprzedziło znajomych on-line o swojej nieobecności itp.

Trzeba być przygotowanym na to, że dziecko będzie przechodzić okres wzmożonej irytacji, niepokoju, depresji, a może nawet pewnym symptomów fizycznych, takich jak bóle głowy lub brzucha. To wszystko jest naturalne i przemija. Pisze o tym dr Nicholas Kardaras: „jeśli dziecko wpada w histerię z powodu technologii, możesz być pewien, że będzie to robiło częściej. Bądź jednak silny i bądź rodzicem. To ty kontrolujesz wtyczkę” („Dzieci Ekranu”, s. 303).

Gdy zabieramy dziecku to, co pochłaniało mu wiele godzin dziennie – nie może zostawać samo z pustką. Owszem, potrzebuje trochę czasu by nauczyło się nowego zdrowego sposobu życia, zdrowych nawyków. Na samo wyrobienie drobnego nawet dobrego nawyku potrzebujemy co najmniej trzech tygodni regularnego powtarzania go. Takimi nawykami sprzyjającymi zdrowieniu, jest chodzenie spać i wstawanie o regularnej porze, wysypianie się, zdrowe odżywianie, rozwijanie hobby i wykonywanie stałych obowiązków domowych. Potrzebne jest też wypełnienie pustki po smartfonie czymś nowym, co choć z początku może nie być zbyt atrakcyjne, z czasem wciągnie je. Nowy sport, nauka gry na instrumencie muzycznym, robótki ręczne. Może prowadzenie dziennika – w formie pisemnej lub nawet komiksowej. Zachęcamy do wydrukowania i przekazania osobom „na detoksie” dwóch instrukcji, które przygotowaliśmy dla młodzieży na portalu pytam.eu.pl – rozpisane na 14 dni wyzwanie „Zostań bohaterem swojego życia!” http://pytam.edu.pl/lifestyle/175-zostan-bohaterem-swojego-zycia oraz „Naucz się dowolnej rzeczy w 20 godzin” http://pytam.edu.pl/nauka/397-naucz-sie-dowolnej-rzeczy-w-20-godzin, artykułu tłumaczącego, jak pokonać początkowe zniechęcenie związane z uczeniem się nowych rzeczy.

Według badaczy, wiele z problemów dzisiejszych dzieci i nastolatków wynika z braku kontaktu z przyrodą, zamknięcia w betonie. Zresztą w wielu sprawdzonych programach walki z uzależnieniami zawarte są prace w ogrodzie, czy wyprawy do lasu. Dlatego warto zaplanować na czas wolny działania na świeżym powietrzu – pieczenie kiełbasek na ognisku, spływ kajakowy, odkrywanie nowych szlaków, podchody w lesie itp. Podobnie warto zaproponować wiele nieustrukturyzowanych bliżej zabaw – drama, malowanie, taniec, improwizacje.

Kolejnym ważnym elementem jest wsparcie ze strony otoczenia. Nasze starania pójdą na marne, jeśli dziecko np. pojedzie na wakacje do rodziny a tam zastanie pełen zestaw elektroniki i telewizora włączonego non stop, jako szum tła. Niezwykle przydatna jest też wymiana doświadczeń z innymi rodzicami, którzy postanowili przeprowadzić swoje dzieci przez cyfrowy post. Zarówno wsparcie merytoryczne, eksperckie jak wsparcie ze strony innych rodziców dostępne jest od lipca na stronie Fundacji Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii rodzice.co oraz stronie facebookowej FEZiP (o tej samej nazwie – Fundacja Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii rodzice.co).

Bogna Białecka

Zestaw badań i literatura godna polecenia w zakresie cyfrowego detoksu i skutków nadmiernej ekspozycji na nowe technologie:

Philip Chan, Terry Rabinowitz, „A Cross-Sectional Analysis of Video Games and Attention Deficit Hyperactivity Disorder Symptoms in Adolescents,” Annals of General Psychiatry 5/1 (2006): 16

Rani A. Desai et al., „Video-Gaming Among High School Students: Health Correlates, Gender Differences, and Problematic Gaming”, Pediatrics 126/6 (2010): e1414–e1424, doi:10.1542 /peds.2009–2706

Victoria Dunckley, „Computer, Video Games & Psychosis: Cause for Concern”, Psychology Today, „Mental Wealth” (30.06.2012), http://www.psychology today.com/blog/mental-wealth/201206/computer-video-games-psychosis -cause-concern

Victoria Dunckley, „Gray Matters: Too Much Screen Time Damages the Brain,”Psychology Today, „Mental Wealth” (27.02.2014), http://www.psychologytoday.com/blog/mental -wealth/201402/gray-matters-too-much-screen-time-damages-the-brain

Victoria Dunckley, „Electronic Screen Syndrome: An Unrecognized Disorder?”, Psychology Today, „Mental Wealth” (23.07.2012), http://www.psychology today.com/blog/mental-wealth/201207/electronic-screen-syndrome-unrecog nized-disorder

Markus Dworak et al., „Impact of Singular Excessive Computer Game and Television Exposure on Sleep Patterns and Memory Performance of School-Aged Children”, Pediatrics 120/ 5 (2007): 978–85, doi:10.1542/peds. 2007–0476

Nicholas Kardaras, „Dzieci Ekranu”, 2018

Edward L. Swing, Douglas A. Gentile, Craig A. Anderson, David A. Walsh, „Television and Video Game Exposure and the Development of Attention Problems”, Pediatrics, 126/2 (2010) 214-221; DOI: https://doi.org/10.1542/peds.2009-1508

Ju-Yu Yen et al., „The Comorbid Psychiatric Symptoms of Internet Addiction: Attention Deficit and Hyperactivity Disorder (ADHD), Depression, Social Phobia, and Hostility”, The Journal of Adolescent Health: Official Publication of the Society for Adolescent Medicine 41/1 (2007): 93–98, doi:10.1016/j.jadohealth.2007.02.002.