Jest takie powiedzenie: Wszystkiego, co najważniejsze w życiu nauczyłem się w przedszkolu. Rzeczywiście, małe dzieci szybko się rozwijają i uczą. Podstawową formą ich aktywności jest zabawa (różne jej rodzaje: dydaktyczna, ruchowa, manipulacyjna, konstrukcyjna, tematyczna itp.). Doświadczanie i przeżywanie to podstawa ćwiczenia różnych umiejętności i dobrych nawyków.

Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym cechuje duża aktywność układu nerwowego, myślenie konkretno-wyobrażeniowe, rozwojowy egocentryzm. Dopiero odkrywają świat i potrzebują uwagi i poczucia bezpieczeństwa ze strony dorosłych. Zazwyczaj lubią bawić się same lub ze starszymi, zaczynają dopiero nawiązywać kontakty z rówieśnikami. Ćwiczą się w samoobsłudze i różnie im się to udaje. Jakże ważna jest wtedy cierpliwość rodziców, ponieważ początek wychowania do odpowiedzialności zaczyna się w rozwijaniu samodzielności – samoobsługi. Zbagatelizowanie tego momentu w życiu dziecka może utrudniać wychowanie odpowiedzialnego człowieka w przyszłości.

Starszy wiek przedszkolny to czas zainteresowania światem, ciekawość badawcza, coraz większa umiejętność samoobsługi, wzmożona chęć aktywności ruchowej, rozwój samooceny i samokontroli. To doskonały moment do rozpoczęcia świadomego wdrażania do odpowiedzialności, która w wieku 7–11 lat osiąga swój okres sensytywny – najlepszy do praktykowania tej wartości.

Człowiek, który w dzieciństwie, na różnych jego etapach, nie nauczył się odpowiedzialności jako życiowej postawy, będzie miał wiele problemów w wieku młodzieńczym i dorosłym życiu. Odpowiedzialność ułatwia życie, ale najpierw musi być trudniej, by później było łatwiej… Jest ona płaszczyzną styku pragnień z działaniami. Zrozumienie tego przez rodziców i wychowawców oraz stawianie dzieciom wymagań (dostosowanych do ich wieku) oraz egzekwowanie ich jest kluczowe i na pewno przyniesie owoce. Potrzeba cierpliwości i męstwa, by nie skapitulować wobec naturalnego sprzeciwu dziecka.

Nikogo nie trzeba przekonywać, jak ważna jest odpowiedzialność w życiu – w szkole, w pracy, w rodzinie. Odpowiedzialność za siebie i za drugiego człowieka. Jest ona jednym z przejawów miłości i dotyczy różnych aspektów życia. Czasami spotykamy kogoś, kto umie sobie dobrze radzić w trudnych sytuacjach i mówimy wtedy: zaradny człowiek. Dużo zależy oczywiście od cech charakteru, wrodzonych predyspozycji, ale najwięcej od pracy nad sobą i formowania siebie i dziecka.

Czym cechuje się człowiek odpowiedzialny? Właściwym wykorzystywaniem swojej wolności, rozumianej jako wybieranie dobra oraz służenie dobru i prawdzie. Potrafi podejmować decyzje i ponosić za nie odpowiedzialność oraz konsekwencje. Rzetelnie wypełnia swoje obowiązki, najlepiej jak umie, bez względu na to, czy ktoś to dostrzega, czy nie. Pan Bóg wszystko widzi. Ta nadprzyrodzona perspektywa pomaga odpowiedzialnie wykonywać swoje życiowe zadania i nie oczekiwać na oklaski. Miłe jest docenienie innych ludzi, ale jeszcze milsza jest świadomość nagrody w niebie. Św. Josemaria Escriva de Balaguer w 998. punkcie „Drogi” pisze: Błogosławiona wytrwałość osiołka w kieracie. Zawsze tym samym krokiem. Zawsze te same okrążenia. Dzień za dniem, wszystkie jednakowe. A bez tego nie byłoby dojrzałości owoców ani zielonej bujności w sadzie, ani kwietnej woni w ogrodzie. Zastosuj tę myśl do swojego życia wewnętrznego.

Wartości, które pomagają w praktykowaniu odpowiedzialności, to: porządek, wytrwałość, sprawiedliwość, hojność, roztropność i posłuszeństwo. Chodzi o to, aby były one postawami w codziennym życiu, bez specjalnego nazywania i ciągłego diagnozowania sytuacji. Po prostu – tak żyjemy i już. To sprawa jedności życia, czyli spójności między tym w co wierzymy a jak żyjemy.

Jakie są przejawy odpowiedzialności u dziecka w starszym wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym? Teresa Gonzales, w książce ,Zwyczajne problemy dziecka w wieku 6–12 lat, proponuje rodzicom chwilę refleksji na ten temat. Warto, by rodzice i wychowawcy odpowiedzieli sobie na następujące pytania:

• Czy trzeba dziecku ciągle przypominać o obowiązkach w domu?

• Czy dziecko robi różne rzeczy, nie wiedząc dlaczego?

• Czy kiedy robi coś źle, zrzuca ciągle winę na innych?

• Czy trudno jest mu wybierać między różnymi możliwościami?

• Czy trudno jest mu bawić się lub pracować bez ciągłego nadzoru?

• Czy podporządkowuje się decyzjom, które podejmują inne osoby w grupie?

• Czy jest nieposłuszne i ignoruje granice, stawiane przez rodziców i nauczycieli?

• Czy często dyskutuje, kiedy otrzymuje jakieś polecenie?

• Czy trudno mu skupić się przez jakiś czas uwagę na bardziej skomplikowanych zajęciach?

• Czy często nie spełnia tego, co obiecuje?

• Czy ciągle się usprawiedliwia i nie przyznaje do swoich błędów?

Jeśli chcemy, aby dziecko zdało pozytywnie powyższy ,,egzamin”, musimy je do tego przygotować w codziennym życiu z nim. To zadanie dla dorosłych wobec dziecka i praca nad sobą samego dziecka.

Zadania dla rodziców i wychowawców to:

– stawianie wymagań na miarę wieku dziecka

– okazywanie cierpliwości i niewyręczanie

– obdarzanie zaufaniem i wolnością

– danie prawa do błędu i możliwości naprawienia go

– motywowanie

– danie czasu na refleksję

– pomoc w doprowadzaniu zadania do końca

– pokazywania pozytywnej perspektywy przy zniechęceniu

– traktowanie trudności, jako zadania do wykonania – duch sportowy

– rozmowa o konsekwencjach różnych wyborów

– dobry przykład.

Zadania dla dziecka to:

– pełnienie dyżurów, stałe obowiązki, pomoc innym

– samodzielne jedzenie, sprzątanie ubieranie się, dbanie o zabawki, przybory, książki

– refleksja nad swoim postępowaniem (badanie sumienia)

– dzielne podejmowanie wysiłków i starań

– doprowadzanie pracy, zabawy, czynności do końca

– myślenie o innych, liczenie się z ich uczuciami, empatia, szacunek

– szukanie odpowiedniej (nadprzyrodzonej) motywacji w konkretnych sytuacjach

– wdrażanie do cierpliwości i skupienia na tym, co ważne i wartościowe

– ,,przeskakiwanie” siebie w drobnych sytuacjach i w codzienności (nie muszę mieć wszystkiego, czekam na swoją kolej, liczę się z innymi, pracuję nad sobą, walczę z wadami)

– podporządkowywanie się wymaganiom stawianym przez rodziców, wychowawców (posłuszeństwo)

– dokonywanie małych wyborów i ponoszenie naturalnych konsekwencji z nich wynikających

– poznawanie właściwych autorytetów, wzorów i przykładów postawy, jaką jest odpowiedzialność (Biblia, literatura, biografie świętych).

Ważną rolę w kształtowaniu odpowiedzialności spełnia wychowywanie uczuć i emocji. Uczucia są darem Bożym i same w sobie nie mają wartości moralnej. Nie są ani dobre, ani złe. Pokazują nam stan wewnętrzny i predyspozycje. Wartości moralnej nabierają dopiero w momencie działań człowieka, a ponad nimi jest wola i wolność wewnętrzna. Elementem dojrzałości emocjonalnej jest odpowiedzialne robienie tego, co należy, mimo braku chęci, albo sympatii.

Odpowiedzialność ma też ścisły związek z wiernością. Wierna miłość i przyjaźń, dotrzymywanie danego słowa, czy robienie tego, co należy, to przejawy wierności. Bycie wiernym zakłada pewną formację moralną, pozwalającą dziecku odróżniać dobro od zła. Od najwcześniejszych lat dziecko poznając różne bajki, opowiadania, filmy, słuchając opowiadań biblijnych – w których jasno jest pokazane co jest dobre, a co złe, bez relatywizmu – rozwija w sobie tę umiejętność. Jest to również proces kształtowania się sumienia dziecka. Odniesienie do zasad zawartych w Dekalogu jest jasnym drogowskazem, gdzie jest dobro, a gdzie zło. Wszystko bowiem, co wyżej napisane, ma ścisły związek z wartościami chrześcijańskimi – Pan Jezus w Ewangelii uczy, jak Boże Przykazania rozumieć i wprowadzać w życie. Tak pojmowane chrześcijaństwo to ostatecznie nie religia nakazów i zakazów, ale religia miłości. Nie religia dobrego samopoczucia, ale religia, której nieodzowną częścią jest odpowiedzialność za skarb w glinianym naczyniu, którym jest dusza ludzka. Bycie odpowiedzialnym to dobrowolne i świadome spełnianie obowiązków swego stanu, ze względu na Pana Boga. To jest źródło motywacji, sensu i celu życia.

Beata Nadolna

– pedagog z ponad 37-letnim stażem pracy, dyrektorka katolickiego przedszkola w Poznaniu, autorka książek o wychowaniu przedszkolnym i programów przygotowań dzieci do Pierwszej Komunii Świętej. Matka dwóch córek i babcia pięciorga wnucząt

fot. unsplash.com