22 lutego – w dniu urodzin Naczelnych Skautów – Roberta Baden-Powella i jego żony Olave – skauci i harcerze na całym świecie świętują Dzień Myśli Braterskiej. To dobra okazja, aby wspomnieć o „najżarliwszych propagatorach idei skautowych”, twórcach harcerstwa polskiego – Oldze i Andrzeju Małkowskich

Olga i Andrzej. Miłość i służba Rzeczypospolitej

W zakopiańskim kościele parafialnym, 19 czerwca 1913 r., na ślubnym kobiercu stanęła para młoda – Olga i Andrzej. Młodzi ubrani byli w skautowe mundury, co było niecodziennym widokiem. Dodatkowo, w tym szczególnym dniu, Panna Młoda założyła do munduru naszyjnik z czerwonych korali, które były prezentem od uczestniczącej w uroczystości krewnej Pana Młodego. Sakramentu udzielił im ks. Kazimierz Lutosławski. Rodzice nowożeńców nie byli obecni.

Kim była zakochana w sobie para?

Panna Młoda – Olga Drahonowska-Małkowska urodziła się 1 września 1888 r. w Krzeszowicach. Tam spędziła dzieciństwo. Około roku 1904 wraz z rodziną przeniosła się do Kamionki Strumiłowej. W 1911 r. ukończyła we Lwowie liceum i zapisała się na tamtejszy Uniwersytet. Uczestniczyła w zajęciach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i pracy kółek samokształceniowych. Na jej przyszłe losy największy wpływ miała działalność w abstynenckim związku „Eleusis”, którego nazwa wzięła się od miasta w starożytnej Grecji. Kierował nim prof. Wincenty Lutosławski. Należący do niego członkowie, nazywani Elsami, wywodzili się z Towarzystwa Eleuteria i wstępując do związku ślubowali poczwórną wstrzemięźliwość – od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty. Środowisko to miało za zadanie kształcenie moralności młodych Polaków. Działało we wszystkich zaborach i liczyło ok. 200 osób. To właśnie na zbiórce „Eleusis” Olga miała poznać wybranka serca.

Andrzej Małkowski urodził się 31 października 1888 r. w Trębkach koło Kutna. Rodzina była patriotyczna, a za działalność niepodległościową doświadczyła represji carskich. W 1898 r. przenieśli się do Warszawy, w tymże roku zmarł ojciec Andrzeja. Najprawdopodobniej pod koniec roku 1901 rodzina Małkowskich zamieszkała w Krakowie. W mieście tym Andrzej kontynuował naukę m.in. w V Gimnazjum im. A. Witkowskiego. Nie był zbyt pilnym uczniem. Po kilku latach wyjechał do Lwowa, gdzie w 1908 r. rozpoczął studia. Dwa lata później przeniósł się na inną wyższą uczelnię. Nauka nie była jego pasją, natomiast zaangażował się całkowicie i bez reszty w działalność organizacji młodzieżowych. Był w „Sokole”, należał do „ZET-u” – Związku Młodzieży Polskiej – i wywodzącej się z niego organizacji niepodległościowej „Zarzewie”, które dążyły do odzyskania przez Polskę niepodległości. Młodzież „zarzewiacka” podlegała pod władze Polskiego Związku Wojskowego (PZW). To właśnie w czasie kursu instruktorskiego PZW, komendant Mieczysław Neugebauer polecił Andrzejowi Małkowskiemu przetłumaczenie z angielskiego książki autorstwa Roberta Baden-Powella Scouting for Boys. Andrzej, po zapoznaniu się nią, poznaniu zasad angielskiego skautingu, stał się „entuzjastą i najżarliwszym propagatorem idei skautowych”. Także władze organizacji niepodległościowych zauważyły tkwiący w tym ruchu potencjał. W 1911 r. we Lwowie ukazała się książka Andrzeja Małkowskiego, Scouting jako system wychowania młodzieży. Na podstawie Gienerała Baden-Powella.

Szybko powstały pierwsze drużyny. 22 maja 1911 r. został wydany rozkaz organizacyjny, powołujący pierwsze drużyny: I, II i IV Lwowską (męskie) i III Lwowską drużynę im. E Plater, której przewodzenie objęła Olga Drahonowska. Ruch skautowy rozwijał się dynamicznie w innych rejonach Galicji, a także w pozostałych zaborach. Prowadzono kursy i szkolenia. Polscy skauci pojawili się na III Wszechbrytyjskim Zlocie Skautowym w Birmingham.

Natomiast wspomniani na wstępie nowożeńcy – Olga i Andrzej, którzy przeszli do historii jako twórcy harcerstwa polskiego, po ślubie osiedli w Zakopanem – górski klimat miał dobry wpływ na stan zdrowia Olgi. Pracując zawodowo, wolny czas poświęcili na rozwój lokalnego ruchu skautowego. Andrzej objął opiekę nad już istniejącą I Zakopiańską Drużyną Skautową. Niedługo później stała się ona jedną z najprężniej działających na ziemiach polskich. Skautem w tej drużynie był m.in. Adam Żeromski, syn Stefana. Olga, ze względu na trapiące ją choroby, była mniej aktywna na polu działalności skautowej.

Oboje mieli dar oddziaływania i wpływania na dzieci i młodzież. Olga o mężu mówiła: „.był człowiekiem pełnym fantazji i rozmachu, kipiącym życiem i werwą […] Może dlatego właśnie miał tak szalony wpływ na młodzież”. Pewnie bez tej charyzmy, która zjednała mu posłuch wśród młodych lwowskich łobuziaków – „batiarów”, nie stałby się twórcą polskiego skautingu.

W latach wielkiej wojny

Wraz z wybuchem I wojny światowej Andrzej zgłosił się do Legionów Polskich, natomiast Olga czynnie włączyła się w opiekę nad pozbawionymi opieki dziećmi, znajdującymi się w Zakopanem. Po powrocie Andrzeja z frontu, w sytuacji postępującej ofensywy wojsk rosyjskich, narodziła się idea Tatr jako „Polskich Termopil”. Małkowscy zaangażowali się w przygotowania do obrony tych terenów – gromadzono broń, amunicję i zapasy. Pomysł ten nie znalazł jednak akceptacji u władz austriackich. Odkrycie składu broni pokrzyżowało plany, a Małkowscy musieli uciekać z terenu Austro-Węgier.

Po długiej podróży, pobycie w Szwajcarii, znaleźli się ostatecznie w Stanach Zjednoczonych. W 1915 r. doczekali się potomka – urodził się ich jedyny syn Lutyk. Andrzej wstąpił do wojska kanadyjskiego, a następnie znalazł się w Europie. W 1918 r., po długich staraniach, spełniło się jego marzenie – wstąpił do polskiego wojska – Armii Polskiej gen. Hallera („Błękitnej Armii”). Otrzymał nominację na stopień porucznika. Dla Andrzeja, jak i dla Olgi, najważniejszym celem działania, w tym działalności harcerskiej, była sprawa Niepodległości Polski i walki o nią. Służba tej sprawie i walka o nią wymagała jednak ofiar. W nocy z 15 na 16 stycznia 1919 r. Andrzej Małkowski, płynąc do Odessy z misją powierzoną przez gen. Hallera, zginął po tym, jak statek „Chaouia” zatonął na minie w Cieśninie Messyńskiej.

W wolnej Polsce

Po śmierci męża Olga poświęciła całą swą energię harcerstwu i wychowaniu syna. W 1921 r. wróciła do Polski, osiadła w Zakopanem, gdzie pracowała jako nauczycielka. Od razu także zgłosiła się do władz harcerskich, gotowa do pełnienia służby. Już latem 1922 r. prowadziła obóz instruktorski w Puszczy Białowieskiej. Obozowe dni kończyła zbiórka na wieczorną modlitwę, wśród drzew rozbrzmiewały słowa harcerskiej modlitwy, napisanej przez Olgę, która po dziś dzień towarzyszy harcerzom, wiernym Bogu i Polsce:

Idzie noc, słońce już

Zeszło z gór, zeszło z mórz

W cichym śnie, spocznij też

Bóg jest tuż…

W kolejnych latach harcerska służba Olgi toczyła się trzema torami:

– pracy w harcerstwie w kraju,

– udziału w Międzynarodowej Organizacji Skautek i reprezentowania Polski,

– prowadzenia „Cisowego Dworku” – Szkoły Pracy Harcerskiej.

Wybudowanie tego „dworku” było realizacją wspólnego z Andrzejem marzenia o „osadzie dla dzieci”. Małkowscy wymarzyli sobie miejsce, w którym panowałaby atmosfera pogody, radości, a dzieci mogłyby rozwijać się duchowo i fizycznie. „Cisowy Dworek” został wybudowany w Pieninach, a obok – w późniejszym okresie – stanęło „Orle Gniazdo” i „Watra”. W pobliżu wybudowano także „Pustelnię”. Marzenia zostały zrealizowane dzięki wsparciu angielskiej skautki Violetty Mason i pracy drużyn harcerskich z całej Polski. Miejsce to stało się także stanicą harcerską goszczącą kursy instruktorskie, czy obozy skautek z zagranicy. Gościła w nim także Naczelna Skautka Świata – Olave, żona Roberta Baden-Powella. Warto podkreślić, że w koncepcji pedagogicznej Olgi wychowanie to „studiowanie dziecka, odkrywanie jego duszy i ułatwianie mu wydobycia z niej wszystkich najlepszych cech”.

Codzienne dni pracy w „Cisowym Dworku” przeplatały się z wyjazdami zagranicznymi, w czasie których Olga spotykała się z najważniejszymi skautkami, jak w 1929 r. w czasie V Międzynarodowej Konferencji Skautek w Hadze. Gościła także przedstawicielki organizacji skautowych w Polsce, przewodnicząc VII Światowej Konferencji, odbywającej się w Buczu na Śląsku Cieszyńskim.

Lata wojny i emigracji

Po wrześniu 1939 r. Olga znalazła się w Londynie. Jesienią spotkało ją wyróżnienie – została udekorowana przez królową Elżbietę (Królową Matkę) Krzyżem Zasługi. Okres wojny był dla niej czasem wytężonej pracy w Domu Polskiego Dziecka. Był to również trudny czas dla niej jako matki – dopiero w maju 1943 r. otrzymała pierwszą wiadomość od ukochanego syna, późniejszego żołnierza II Korpusu Polskiego, uczestnika walk o Monte Cassino. Po wojnie, w 1948 r. zakupiła dom w Hawson Court, w którym prowadziła dom dziecka. W 1960 r. zdecydowała o powrocie do Polski.

W ludowej Polsce

Do kraju wróciła w 1961 r. Początkowo zamieszkała we Wrocławiu, potem Krakowie i ostatecznie w Zakopanem. Jej powrót nie został dobrze odebrany przez władze emigracyjne, natomiast w PRL stała się obiektem zainteresowania Służby Bezpieczeństwa. Informacje o Oldze znalazły się w doniesieniach dawnego krakowskiego instruktora, który współpracował z bezpieką jako TW „Simon”.

Przez wiele lat władze ZHP zdawały się nie zauważać jej obecności. Z Olgą utrzymywały kontakt dawne, przedwojenne instruktorki, harcerze wierni ideałom przedwojennym, jak Bolesław Leonhard z Krakowa, czy Józef Kurowski, drużynowy z Mesznej koło Bielska-Białej.

Zmarła w nocy z 15 na 16 stycznia 1979 r. Dokładnie w 60. rocznicę śmierci Andrzeja. W ostatniej drodze towarzyszyli jej harcerze „wierni Bogu i Polsce”. Z Mesznej przywieziono dla niej harcerski mundur. Przybyła delegacja 15 ŁDH z Łodzi, grupa z Gdańska, reprezentacja krakowskiego Szczepu Dąbie z hm. Kazimierzem Wiatrem, hm Ryszard Wcisło z 19 KLDH. Z władz „ludowego” ZHP nie było nikogo. Trumnę z ciałem wiozły sanie góralskie. Natomiast w piśmie Światowego Komitetu Skautek nekrolog Olgi ukazał się w trzech językach – z informacją, że odeszła jedna z ważniejszych postaci w światowym skautingu żeńskim.

Po śmierci Olgi dawne instruktorki, a zwłaszcza Zofia Florczak, zadbały, o godne jej upamiętnienie. 24 października 1981 r., na zakopiańskim Nowym Cmentarzu, poświęcono pomnik Małkowskich, który stanął na nowym miejscu wiecznego spoczynku Olgi. Przemawiał gen. Boruta-Spiechowicz, ostatni generał z przedwojennej nominacji i Zbigniew Bachleda, dawny przyboczny drużyny prowadzonej przez Andrzeja.

Pamięć

Pamięć o Małkowskich trwała. Andrzej symbolicznie patronował odnowie harcerstwa, która rozpoczęła się jesienią 1980 r., kiedy to w kilku miejscach w Polsce powstawały środowiska instruktorów harcerskich, których celem była odnowa harcerstwa (samodzielność i niezależność, społeczna praca instruktorów, powrót do programu wychowawczego opartego na idei służby Bogu, Polsce i bliźnim, na wychowaniu religijnym i patriotycznym). Przyjęły one nazwę Kręgów Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM). Powołano ogólnopolskie Porozumienie Kręgów. Po wprowadzeniu stanu wojennego, w czerwcu 1982 r. Rada Naczelna ZHP rozwiązała Radę Porozumienia KIHAM. Kręgi dokonały samorozwiązania. Nastał czas pracy konspiracyjnej.

Środowiska „niepokornego harcerstwa”, działające niejawnie od 1983 r. zorganizowały w dniach 25–27 maja 1984 r. u podnóża Tatr zlot „AO-84”, poświęcony Oldze i Andrzejowi Małkowskim. Komendantem był hm Piotr Bąk. We wrześniu 1988 r. harcerskie środowisko zakopiańskie zorganizowało w Czorsztynie ogólnopolski zlot „AO-100”, w setną rocznicę urodzin Małkowskich. Podczas Zlotu, w którym uczestniczyło duże grono dawnych instruktorek, zamontowano pamiątkową tablicę na „Cisowym Dworku”. Natomiast w czerwcu 2013 r., w 100-lecie ślubu założycieli harcerstwa, Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej zorganizował w Zakopanem Zlot Harcerskich Rodzin.

Pamięć trwa nadal. 15 stycznia 2021 r., w krakowskim kościele św. Anny, z inicjatywy Okręgu Małopolskiego ZHR, kontynuując tradycję sięgającą lat 60., odprawiono Msze św. za dusze Olgi, Andrzeja i Lutyka Małkowskich.

Marcin Kapusta​​​​​​​​​​​​​​​​ – historyk, ur. 1973; absolwent UJ, instruktor ZHR – harcmistrz. W 1986 r. został harcerzem w krakowskim szczepie Arkona 18, był drużynowym 18 KDH Lechici i komendantem Szczepu, hufcowym; zajmuje się badaniami nad historią „niepokornego harcerstwa” w Małopolsce. Autor publikacji naukowych i popularnonaukowych o historii harcerstwa, m.in. współautor (z W. Hausnerem) książki „Harcerstwo duchowej niepodległości”, Kraków 2009. Od wielu lat radny Rady Dzielnicy VII Zwierzyniec (Kraków)

fot. ze zbiorów Muzeum Krakowa (MHMK) – zdjęcie ślubne Olgi i Andrzeja Małkowskich oraz ze zbiorów K. Onderki (odznaka)