Zwykle przy analizowaniu różnych zawodów posługujemy się pojęciem kompetencji. To one decydują nie tylko o potencjalnej możliwości wykonywania danej pracy dobrze, ale także o możliwości osiągania sukcesów. Jak można opisać sukces w przypadku pracy nauczyciela? Czy jego wskaźnikiem jest zrealizowany program nauczania, a może wysoka ocena uzyskana przez ucznia, albo zdany egzamin? Dotychczasowe analizy funkcjonowania szkoły i całego systemu edukacji zwykle kierowały nas w stronę takich odpowiedzi. Jednak coraz częściej zwraca się uwagę na sukces rozumiany jako wszechstronny rozwój osobowy ucznia, a nauczyciela opisuje się jako specjalistę, który nie może zapominać, że oprócz rozwoju intelektualnego trzeba zadbać także o inne jego aspekty. Przy takim rozumieniu roli nauczyciela powinna zmienić się także lista niezbędnych w jego pracy kompetencji. Znaczenie powinny uzyskać te, które związane są nie tylko z przekazywaniem wiedzy i kształtowaniem umiejętności, ale także te, które mogą przyczyniać się do rozwoju ucznia w zakresie komunikacyjnym i emocjonalnym.

W literaturze można spotkać różne definicje terminu kompetencja. Kompetencja to: – zdolność i gotowość do wykonywania zadań na określonym poziomie – wyuczalna umiejętność robienia rzeczy dobrze, sprawności niezbędne do radzenia sobie z problemami – szczególna właściwość wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie, umiejętności adekwatnego zachowania się¹. Można spotkać także analizy, które szczególnie akcentują rozumienie kompetencji jako dających się obserwować zachowań, a nawet zachowań o charakterze nawykowym, które przyczyniają się do sukcesu osoby w wypełnianiu funkcji lub zadania².

W jednym z klasycznych już dzisiaj polskich tekstów pedagogicznych Robert Kwaśnica ukazuje dwie grupy kompetencji nauczycielskich: praktyczno-moralne i techniczne. W grupie praktyczno-moralnych mieszczą się kompetencje interpretacyjne, czyli zdolność rozumiejącego odnoszenia się do świata, moralne, czyli zdolność namysłu nad moralną zasadnością własnych zachowań oraz komunikacyjne, czyli zdolność do bycia w dialogu z innymi i sobą samym. Do grupy kompetencji technicznych badacz zaliczył kompetencje postulacyjne, które wiążą się z umiejętnością ustanawiania celów działania, kompetencje metodyczne, czyli umiejętność działania według reguł określających optymalny porządek czynności oraz kompetencje realizacyjne, czyli umiejętność doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających realizacji celów. Kwaśnica podkreśla, że w zawodzie nauczyciela pozycję nadrzędną zajmują kompetencje praktyczno-moralne. Zanim podjęte zostaną konkretne działania, muszą one bowiem uzyskać „akceptację praktyczno-moralną”³.

Zawód nauczyciela należy do wyjątkowych ze względu na niepowtarzalność sytuacji edukacyjnych i komunikacyjny charakter pracy. Z tego powodu nie jest możliwe pełne przygotowanie zawodowe nauczyciela⁴, które polega na ukształtowaniu zestawu wystarczających kompetencji. Jest to raczej nieustające stawanie się nauczycielem, nieustające stawanie się osobą. Uruchomienie mechanizmu autentycznego rozwoju zawodowego nauczyciela uzależnione jest od jego poczucia odpowiedzialności, które ma charakter zdecydowanie bardziej indywidualny niż instytucjonalny. Innymi słowy, to co najważniejsze w rozwoju zawodowym jest wynikiem osobistych decyzji, a nie instytucjonalnego przymusu.

Wszystko zaczyna się od uświadomienia sobie przez nauczyciela realnego zakresu swojej odpowiedzialności i następnie podjęcia decyzji o realizacji tej odpowiedzialności. Uporczywe ograniczanie jej zakresu do przekazywania wiedzy i rozliczania z przyswojenia wiedzy może prowadzić do marginalizowania, albo pomijania ważnych aspektów rozwoju ucznia, a w konsekwencji może także prowadzić do depersonalizacji relacji pomiędzy podmiotami edukacyjnymi.

Depersonalizacja może być również skutkiem zaniedbania, w procesie edukacji nauczycieli, kształtowania tak zwanych kompetencji miękkich. W wielu krajach ten aspekt kształcenia traktowany jest bardzo poważnie, także ze względu na świadomość dotyczącą wpływu jakości relacji pomiędzy podmiotami procesów edukacyjnych na efektywność uczenia się uczniów. Celem kształcenia kompetencji zwanych również społeczno-emocjonalnymi jest zwiększenie zdolności uczących się do integrowania umiejętności, postaw i zachowań oraz zdobycie umiejętności radzenia sobie skutecznie i etycznie z codziennymi zadaniami oraz wyzwaniami. Przyjmuje się, że pięć kompetencji rdzeniowych, które powinny być wynikiem kształcenia w zakresie społeczno-emocjonalnym, to: samoświadomość, zarządzanie sobą, świadomość społeczna, umiejętności interpersonalne, odpowiedzialne podejmowanie decyzji.

Skutkiem stawiania kompetencji społeczno-emocjonalnych w centrum kształcenia nauczycieli może być utrzymywanie na wysokim poziomie świadomości obejmującej osobowy charakter edukacji. Takie ujęcie przyczynia się do umiejętnego budowania relacji pomiędzy wszystkimi podmiotami procesów edukacyjnych. Dzięki takim relacjom edukacja może wrócić do postulowanego, ludzkiego wymiaru (spotkanie osób).

Analiza funkcjonowania naszego systemu edukacji prowadzi do wniosku, że w centrum procesów edukacyjnych nie znajduje się, tak jakbyśmy sobie tego życzyli, uczeń i jego rozwój, ale program nauczania i jego realizacja. W procesie kształcenia nauczycieli akcentowane są te kompetencje, które służą transmisji wiedzy, realizacji programu nauczania i realizacji przez uczniów edukacyjnych standardów. Nowe wytyczne ministerialne dotyczące kształcenia nauczycieli, które pojawiły się przed kilkoma miesiącami, nie wprowadzają istotnych zmian w tym zakresie. Kształcenie społeczno-emocjonalne czy personalizacja kształcenia nauczycieli nadal znajdują się na marginesie.

Kompetencje nauczyciela bez wątpienia stanowią ważny element jego zawodowego przygotowania, ale trzeba pamiętać, że nauczyciel wywiera wpływ na uczniów nie tylko za pomocą świadomie stosowanych środków, ale poprzez cały swój sposób bycia, przez to, jakim jest człowiekiem. Rozwój zawodowy nie obejmuje tylko zawodowych umiejętności, ale wymaga od nauczyciela rozwoju prowadzącego ku byciu osobą. Rozwój osobowy w tym wyjątkowym przypadku ma zatem wymiar indywidualny i jest czymś, co należy do przygotowania zawodowego⁵. Odpowiedzialność nauczyciela za rozwój w tym zakresie ma także wymiar odpowiedzialności osobistej, która może mieć swoje źródło w trosce o osobowy, zintegrowany rozwój ucznia.

Stanisław Kowal

–doktor nauk humanistycznych, Instytut Nauk o Wychowaniu UP w Krakowie.