Rozwój każdego człowieka, w tym osoby z niepełnosprawnością, podlega dwóm determinantom: biologicznej oraz społecznej. O pierwszej, wynikającej m.in. z predyspozycji genetycznej oraz z biologicznej specyfiki rozwoju ciała człowieka, mówi się często, że wyznacza ona ogólne ramy rozwoju. Do drugiej, związanej m.in. ze światem społecznym i złożonością jego oddziaływania, odnosi się natomiast stwierdzenie, iż ewolucja objawów zaburzenia dokonuje się w otoczeniu osoby, pozostając uwarunkowaną działaniem czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych.

Analizując przedstawione perspektywy rozwoju zauważa się, że różnorodność funkcji ludzkiego mózgu jest rezultatem złożonej interakcji pomiędzy potencjałem genetycznym a stosownie zlokalizowanymi w czasie, indywidualnymi doświadczeniami człowieka. Te obszary systemu nerwowego, które są szczególnie odpowiedzialne za poznawcze, emocjonalne, społeczne i fizjologiczne funkcjonowanie człowieka rozwijają się w dzieciństwie (por. Kułakowska, 2003) i dlatego główną rolę w kształtowaniu wydolności funkcjonalnej i odporności psychicznej człowieka pełnią przeżycia z okresu jego dzieciństwa i młodości. Brak niezbędnych doświadczeń eksploracyjnych u dziecka z niepełnosprawnością powoduje, iż jego system nerwowy może nie rozwinąć się w sposób optymalny. To, kim się stajemy w toku naszego życia, uzależnione jest zatem od naszych doświadczeń, które kształtują – lub nie – ekspresję genów. W prawidłowym rozwoju, okresy wrażliwości układu nerwowego pozwalają w sposób szybki i adekwatny organizować się w reakcji na specyficzne wymogi określonego środowiska. Umożliwiają one wydobycie szerokiego potencjału genetycznego takich cech, które najlepiej korespondują ze światem konkretnego, niepełnosprawnego dziecka i adolescenta – dostosowują je do niego.

Niepełnosprawność najczęściej bywa określana jako zjawisko negatywne i wzbudzające lęk. Jednocześnie, niejako na naszych oczach, staje się ona zjawiskiem naturalnym, co pośrednio pozwala osobom doświadczającym jej skutków coraz częściej opuszczać swoje domy, podejmować naukę, tworzyć sztukę, uprawiać sporty, wkraczać na rynek pracy i uczestniczyć w życiu publicznym. Opisany paradoks inspiruje do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: w jakich okolicznościach niepełnosprawność nie stanowi dla osoby przeszkody w bezpiecznym wkraczaniu w dorosłość?

Nawiązując do przedstawionego w tekście artykułu pytania o czynniki pozwalające przezwyciężyć ograniczenia wynikające z niepełnosprawności w okresie adolescencji, najważniejsze wydają się być: gotowość otoczenia społecznego, w tym rodzinnego, do stymulowania indywidualnego potencjału rozwojowego osoby z niepełnosprawnością, poszerzania jej zasobów (poznawczych, emocjonalnych i społecznych) oraz dostarczania wiedzy o ich dostępności. Ważne jest również zabezpieczenie warunków do rozwoju samostanowienia adolescenta z niepełnosprawnością oraz stawianie mu wymagań adekwatnych do jego aktualnych możliwości.

Krzysztof Gerc – doktor nauk humanistycznych, psycholog, adiunkt Zakładu Psychologii Rozwoju i Zdrowia Instytutu Psychologii Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Zainteresowania naukowe: zagadnienia rozwoju psychicznego osób z niepełnosprawnością w biegu ich życia oraz problematyka wspierania rozwoju dzieci i młodzieży ujawniających deficyty rozwojowe

Bibliografia:

Brzezińska, A., Trempała, J. (2007). Wprowadzenie do psychologii rozwoju. [w:] J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 1. Gdańsk: GWP.

Harwas-Napierała, B., Trempała, J. (2019). Psychologia rozwoju człowieka, t. II, Warszawa: PWN.

Hebl, M. R., & Kleck, R. E. (2000). The social consequences of physical disability. [In:] T. F. Heatherton, R. E. Kleck, M. R. Hebl, & J. G. Hull (Eds.),

Stigma: Social psychological perspectives. New York, NY: Guilford.

Kułakowska, Z. (2003). Przykłady integracji funkcjonalnej ośrodkowego układu nerwowego, [w:] Z. Kułakowska, Wczesne uszkodzenie dojrzewającego mózgu. Od neurofizjologii do rehabilitacji, Lublin: Wyd. Folium.

Kowalik, S. (2006). Osoby niepełnosprawne i psychologiczne aspekty ich rehabilitacji, [w:] H. Sęk (red.) Psychologia kliniczna, tom 2, Warszawa: PWN.

Kowalik, S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Majewicz, P. (2002). Obraz samego siebie a zachowanie młodzieży niepełnosprawnej ruchowo, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

Pless, I. B., Pinkerton, P. (1975). Chronic childhood disorders: Promoting patterns of adjustment, Chicago: Year-Book Medical Publisher.

Sugarman A. (1991). Bulimia: A Displacement from psychological Self to Body Self, [w:] C. Johnosn (red). Psychodynamic Treatment of Anorexia Nervosa and Bulimia, New York: Gulford Press.

Thomas, H. R., Chan, F. (2000). On coming a rehabilitation psychologist: Many roads lead to Rome. Rehabilitation Psychology, 45, 65–73.

Thomas, D. F., Rosenthal, D. (2004). An introduction to international perspectives in rehabilitation psychology research. Rehabilitation Psychology, 49, 3–4.