Far over the misty mountains grim
To dungeons deep and caverns dim
We must away, ere break of day,
To win our harps and gold from him!
(J.R. Tolkien, Hobbit)

Decyzja o edukacji domowej (the red pill)

Rozpoczynając przygodę z edukacją domową należy przygotować się na to, że jest to działanie wbrew przyjętemu paradygmatowi i wiele osób nie rozumie tego pomysłu, a niekiedy nie wie o istnieniu takiej formy edukacji. W ostatnich latach świadomość jej istnienia się zwiększa, jednak nadal opór społeczny jest spory. Ten stan rzeczy zauważalny jest w całej procedurze, gdzie na każdym etapie bywa niełatwo.

Wstęp do ED (first things first)

Droga rodziców do uczenia dzieci w domu:
1. Złożenie wniosku o wydanie opinii w sprawie spełniania obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki do Publicznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej:
1. Dla dzieci jeszcze nie zapisanych do szkoły – właściwej ze względu na miejsce zamieszkania.
2. Dla dzieci już zapisanych do szkoły – właściwej ze względu na rejon szkoły.
Niezależnie od dalszych kroków, ten należy podjąć niezwłocznie, gdyż trwa bardzo długo. Teoretycznie opinia powinna zostać wydana w ciągu jednego miesiąca, jednak w praktyce to właściwie się nie zdarza, ze względu na poziom obłożenia poradni.
Dla dzieci rozpoczynających zerówkę w tytule wniosku należy umieścić nazwy wszystkich „obowiązków”, dla szkoły podstawowej – pominąć „obowiązek rocznego przygotowania” , a we wniosku dla licealistów uwzględnić sam „obowiązek nauki”.
Sposób wykonania badań jest różny. Niektóre poradnie opierają się na jednym badaniu, trwającym 1,5–2 godzin, inne wymagają trzech spotkań po 2–3 godziny, z dwoma specjalistami (zazwyczaj jest to spotkanie z psychologiem i pedagogiem). Specjaliści mogą oprzeć się na samej rozmowie lub przeprowadzić testy psychologiczne, sprawdzić poziom wiedzy ogólnej, test gotowości szkolnej, umiejętności piśmiennicze, znajomość gramatyki, a także przeprowadzić badanie w kierunku dysleksji rozwojowej, czy innych dysfunkcji. Formy badań mogą być przeróżne i powinny być dobierane do potrzeb dziecka oraz wskazań wynikających z wywiadu z rodzicami.
W sytuacjach trudnych warto poświęcić czas na rozmowę indywidualną z dyrektorem jednostki – zawsze są szanse na zmianę przyjętych przez placówkę procedur. Warto uświadomić sobie, że wielu pracowników PPP także nie widzi potrzeby przeprowadzania tych badań, jako że ich zadaniem jest wsparcie dla dzieci i ich rodzin, wymagających pomocy. Założenie, że każde dziecko ED jest takim dzieckiem jest nieracjonalne.
Rodzic ma prawo być obecnym przy każdym badaniu.
Opinia nie jest orzeczeniem, co oznacza – może tylko sugerować podejmowanie, bądź zaniechanie, pewnych działań wobec dziecka. Zważywszy na fakt, iż jest wydawana w sprawie, powinna odnieść się do tej sprawy. Zazwyczaj zawiera zdanie o możliwości edukacji domowej, czasem warunkowo – np. pod warunkiem zapewnienia dziecku opieki psychologiczno-pedagogicznej lub kontaktu z rówieśnikami.
Opinia nie jest wiążąca dla dyrektora przyjmującego ucznia do szkoły. Może on wydać decyzję pozytywną wbrew zaleceniom opinii, jednak nie każdy będzie do tego skłonny. Negatywna opinia jest jednak niezwykle rzadka, jako że zazwyczaj opiera się na niewłaściwych przesłankach. Jeśli w wydanej danemu dziecku opinii nie zaleca się edukacji domowej, to de facto stanowi to ocenę niezdolności rodziców do domowego nauczania, a to nie powinno być przedmiotem opinii.

2. Wybór szkoły
W obecnym stanie prawnym dzieci uczące się domowo (w przeciwieństwie do tych uczęszczających do szkoły) mają możliwość korzystania wyłącznie ze szkół województwa, w którym mieszkają.
Wybór szkoły to krok niezwykle ważny. W Polsce jest wiele szkół mających doświadczenie w prowadzeniu uczniów edukacji domowej – można znaleźć tam gotowe rozwiązania, pomoc w procedurach, różnego rodzaju benefity. Jest też sporo takich, które mają potencjał do bycia „szkołą przyjazną ED”. Wybierając szkołę „niedoświadczoną” musimy nastawić się na większą „pracę u podstaw”. Plusem takiego rozwiązania może być wspólne uczenie się z dyrektorem i gronem pedagogicznym – pod warunkiem, że jest ono otwarte. Ostatnią kategorią są szkoły, co do których wiemy, że z edukacją domową jest w nich ciężko. Są rodzice wybierający „trudną” szkołę, np. rejonową, by przekonywać niechętnych do uroków edukacji domowej. Jest to działanie z pewnością godne podziwu, jednak rzadko przynosi zamierzone efekty.
Ważną kwestią jest też światopogląd, czy używając modnego słowa, „dyskurs”, w jakim szkoła pozostaje. Znaczenie mają tak ogólne sprawy jak wiara, religijność, poglądy polityczne lub bardziej szczegółowe, jak stosunek do edukacji zróżnicowanej, czy ról społecznych, a nawet osobiste – np. znajomość z częścią kadry pedagogicznej. Wybór ten jest zatem niełatwy, ale wart inwestycji. Prawdziwie przyjazna szkoła znacząco ułatwia trudy edukacji domowej.

3. Złożenie wniosku do dyrektora szkoły
Wniosek nie ma ustalonej ustawą formy. Jest jednak wnioskiem w postępowaniu administracyjnym, więc należy w nim zawrzeć podstawowe informacje, takie jak tytuł, z zakresem, którego wniosek dotyczy, dane adresata, dane wnioskodawcy, przedmiot wniosku, podpisy rodziców, spis załączników. Szkoły przyjazne dysponują gotowymi wnioskami, są one także dostępne w Internecie.
Do wniosku trzeba dołączyć:
1. Opinię publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej (w okresie pandemii MEN czasowo zawiesiło ten zapis).
2. Oświadczenie o zapewnieniu warunków do realizacji obowiązku przygotowania przedszkolnego/szkolnego/nauki poza szkołą.
3. Zobowiązanie do przystępowania dziecka do egzaminów klasyfikacyjnych.
Wniosek można złożyć w dowolnym momencie roku. Zazwyczaj do ED przechodzi się z rozpoczęciem nowego roku szkolnego, jednak częste są sytuacje przejść w trakcie roku. Część szkół w takim wypadku wymaga dodatkowej odpłatności za miesiące, które minęły od początku roku.
Część szkół ma dodatkowe własne dokumenty, np. umowę czy ankietę. Każdy z nich należy przeczytać przed podpisaniem. Można też negocjować ich zawartość z dyrektorem.

Końcowym etapem jest przyjęcie dziecka do szkoły i wydanie decyzji o zgodzie na edukację domową. Szkoła przyjmująca, na podstawie informacji uzyskanych od rodziców, informuje szkołę rejonową, właściwą ze względu na adres zameldowania, o przyjęciu dziecka.

Początek (What about second breakfast?)

Szkoła ma obowiązek przedłożyć uczniowi zestaw wymagań do każdego przedmiotu, obowiązującego w danej klasie. Uczniów edukacji domowej obowiązuje okrojony zestaw przedmiotów. W obecnym stanie prawnym są to:

Religia i/lub etyka stają się obowiązkowe, gdy rodzice zadeklarują chęć zdawania egzaminu z tego przedmiotu. Większość szkół oferuje obie możliwości. Zestaw przedmiotów w szkole średniej różni się w zależności od rodzaju szkoły.

Zakresy wymagań w poszczególnych szkołach wyglądają bardzo różnie. Szkoła jest zobowiązana do zawarcia w tych wymaganiach całej podstawy programowej. Mając to na uwadze, wiele szkół decyduje się na najłatwiejsze rozwiązanie, tzn. przekazuje rodzicom wymagania według konkretnego podręcznika, realizowanego w szkole. To rozwiązanie jest najłatwiejsze i najbezpieczniejsze dla szkoły, a rodzicom daje możliwość realizowania programu wedle założeń podręcznika. Wymagania te są jednak ułożone w sposób, który może stanowić utrudnienie dla rodzin pracujących mniej systemowo. Część szkół, wychodząc naprzeciw takim potrzebom, przygotowuje materiały specjalnie dla edukacji domowej. Takie wymagania mogą być np. spisem najważniejszych treści na dany rok, zestawem pytań do opracowania, zestawem projektów. Proponowana forma wymagań jest jednym z ważnych elementów, które należy wziąć pod uwagę przy wyborze szkoły.
Wachlarz możliwości dla uczniów edukacji domowej i ich rodzin jest ogromny. Są szkoły będące rozbudowanymi platformami edukacji zdalnej, gdzie dziecko jest prowadzone przez nauczyciela niemal jak w szkole, z regularnymi sprawdzianami, tutoringiem itp. Inne znów oferują całą gamę zajęć dodatkowych – naukę języków obcych, treningi, wspólne wyjazdy czy wyjścia do kina i muzeów. Część szkół oferuje dofinansowanie zajęć lub materiałów edukacyjnych. Są wreszcie placówki dla rodzin, które chcą tylko przyjazne egzaminy i święty spokój. Z punktu widzenia odpłatności możemy wyróżnić większość, która nie pobiera opłat, finansując koszty związane z uczniami ED z subwencji oświatowej, ale także takie szkoły, które dodatkowo pobierają od rodziców opłatę w różnej formie: miesięcznej, semestralnej, za każdy egzamin, za korzystanie z konsultacji z nauczycielami itp.

Egzaminy (Smaug the Terrible)
Najważniejszym, a zarazem najbardziej wymagającym elementem kontaktu uczniów edukacji domowej z systemem edukacji są egzaminy.
Każdy uczeń ED ma obowiązek zdać egzamin klasyfikacyjny z każdego obowiązującego przedmiotu w danej klasie. Nie dotyczy to tylko rocznego przygotowania przedszkolnego czyli tzw. zerówki, bo dla tego etapu nie przeprowadza się egzaminów klasyfikacyjnych.
Uczciwe i prowadzone w sprzyjającej atmosferze egzaminy są najważniejszym wyznacznikiem „przyjaznej szkoły”. To ze względu na egzaminy uczniowie muszą być zapisani do szkoły i w związku z nimi muszą szkołę odwiedzać. Ich forma jest bezpośrednio powiązana z tym, jakie rozwiązania szkoła przyjęła dla wymagań przedmiotowych (podręcznik/zestaw zagadnień/lista projektów). Występuje tu duża różnorodność rozwiązań. Ten element jest najważniejszą kwestią do ustalenia przy wyborze szkoły.
Wszystkie egzaminy powinny mieć część ustną i pisemną (na czas edukacji zdalnej decyzja o formie egzaminu została przekazana do dyrektora, ze względu na brak możliwości spotkania). Rodzic ma prawo być obecnym przy egzaminie jako obserwator, nie jest to jednak stałą praktyką.
Uczniowie klas 1–3 zdają egzamin z nauczania zintegrowanego i nowożytnego języka obcego. Część szkół umożliwia przeprowadzenie tego egzaminu łącznie. Uczeń otrzymuje promocję do następnej klasy po egzaminie klasyfikacyjnym, jednak istnieje możliwość, by rada pedagogiczna podjęła decyzję o pozostawieniu ucznia w tej samej klasie.
Uczniowie klas 4–8 zdają egzaminy zgodnie z tabelką. Podstawowe wymagania co do ich kształtu opisuje Prawo Oświatowe, jednak praktyczne zastosowanie tych wymagań jest specyficzne dla każdej szkoły. W sytuacji nieuzyskania promocji do następnej klasy, uczeń traci uprawnienia do edukacji domowej, wynikające z decyzji dyrektora.
Szkoły średnie różnią się zestawem przedmiotów i sposobami zdawania egzaminów.

A droga wiedzie w przód i w przód…
Edukacja domowa, tak dla uczniów, jak i ich rodzin, jest przygodą – jak podróż Bilba Bagginsa. Jednak nie cały Hobbiton od razu powinien w nią wyruszać. Także szkoła może wiele zyskać otwierając nie tylko drzwi, ale też serca nauczycieli na szaleńców, którzy w taką podróż ruszają. Przynoszą oni i skarby (przede wszystkim ucznia, ale także przysługującą nań subwencję, choć niższą niż na ucznia stacjonarnego), i nowe pomysły, ciekawe rozwiązania, ale co najważniejsze – pomagają szkole otwierać się na nieznane.

Roman Trzeciak
– koordynator edukacji domowej i nauczyciel języka angielskiego w Akademii Montessori w Pruszczu Gdańskim, mąż, ojciec dziewięciorga dzieci, praktyk edukacji domowej od 10 lat