W wychowaniu chodzi przede wszystkim o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, ażeby bardziej był a nie tylko więcej miał – aby więc przez wszystko, co posiada, umiał bardziej być człowiekiem (Jan Paweł II, 1988, s. 1).

Podstawowym pytaniem wychowawczym, nawet jeśli świadomie niezadawanym, jest pytanie: jakiego człowieka i jak wychowywać? (Kwaśnica 1991). W pytaniu tym zawierają się pytania o cel: co jest celem wychowania?; o zasady, normy i wartości: jakie wartości są ważne w procesie wychowawczym?; o ideał wychowawczy: kogo chcemy wychować? kto jest podmiotem/przedmiotem wychowania?; o treści: co przekazywać wychowankom?; w końcu o metody, formy i środki: w jaki sposób wychowywać? Podstawą każdej praktyki wychowawczej jest określona (antropologiczna) koncepcja człowieka, system wartości. Podejście do procesu wychowania istotnie się zmienia, jeśli obok założenia o obiektywnie istniejącym świecie wartości przyjmuje się również dynamiczną koncepcję człowieka – osoby (Ablewicz 2003, s. 190–200)¹. Upodmiotowienie sytuacji wychowawczej, wskazanie, że jest to interakcja dwupodmiotowa, gdzie osoba-wychowawca wchodzi w relację z osobą-wychowankiem, zakłada, że relacja pomiędzy tymi dwoma osobami charakteryzuje się wzajemnym szacunkiem i zaufaniem (Gurycka 1999, Ablewicz 2003). Nie jest to jednak sytuacja równa. W wychowaniu osoba-wychowawca jest tym, który bierze odpowiedzialność i wychowuje (wspiera, prowadzi) do otwartości (a więc nie ku bezmyślnemu podporządkowaniu zasadom wychowawcy) oraz transcendencji (twórczego wchodzenia w relację ze światem i innymi osobami oraz do przekraczania własnych słabości). Spotkanie dwóch podmiotowych i autonomicznych światów może się wzajemnie ubogacać w postawie dialogu. Dialog nie jest tylko wymianą poglądów, ale słuchaniem siebie nawzajem, nie jest ironią, ale zadawaniem otwartych pytań w obliczu nieznanego i innego (Ablewicz 2003, s. 177).

Podmiotowość jako przeciwieństwo i odpowiedź na reifikację – uprzedmiotowienie, „urzeczowienie” człowieka – to immanentna cecha człowieka, eksponuje indywidualność subiektywnego doświadczenia i przeżywania świata, samoświadomość i zdolność do autorefleksji, sprawczość, wolność wyboru, zdolność świadomego podejmowania decyzji, celowego kierowania swoim postępowaniem oraz zdolność do odróżniania dobra od zła (Kubiak-Jurecka, Molesztak 1993, s. 51). Podmiotowe, intencjonalne wychowanie i edukacja czyni nauczyciela odpowiedzialnym (jako podmiot myślący) za prowadzenie młodego człowieka (lub wspieranie go – obok, a nawet – podążanie za nim) w kierunku jego indywidualnego rozwoju. Nauczyciel staje wobec dylematu: czy wolno mi pozostawać tylko na poziomie przekazywania wiedzy? Pozostając jedynie nauczycielem przedmiotu, który coś przekazuje, może zatracić ucznia/dziecko jako podmiot, któremu coś przekazuje, uwzględniając potrzeby konkretnych osób, do których mówi, z którymi wchodzi w interakcję, relację, stymulując do dialogu, szacunku i wzajemnego zaufania.

Nauczyciele dostrzegają dzisiaj potrzebę rewizji celów i programów wychowawczych i edukacyjnych. Zadajemy sobie pytanie o to, kim mają być przyszłe pokolenia. Jedną z kompetencji, wskazywanych jako najważniejsza kompetencja przyszłych pokoleń, jest kreatywność. Kreatywność jako kompetencja pozwala na przekraczanie samego siebie. Dla rozwoju tej kompetencji w uczniach najlepszą inspiracją będzie ich kreatywny nauczyciel. Kreatywny nauczyciel przekracza własne ograniczenia, potrafi przekraczać ograniczenia ucznia oraz wychodzi naprzeciw barierom systemowym i organizacyjnym. Ograniczenia bowiem nie odbierają nauczycielowi wolności i kreatywności. Przekraczanie własnych ograniczeń oznacza odważne i przemyślane działania (pomiędzy brawurą a asekuracją), wychodzenie poza własny komfort, swoje przyzwyczajenia, jak na przykład powielane własne lub cudze lekcje: notatki, konspekty, karty pracy, programy, sprawdzone metody, a nawet ciągle powtarzane te same przykłady i żarty bez aktualizowania, dostosowywania do odbiorców i warunków. Przekraczanie ograniczeń uczniów to między innymi znajdowanie nowych sposobów na indywidualne potrzeby uczniów/klasy, wspieranie podmiotowe ich indywidualnego rozwoju. Przełamywanie barier systemowych i organizacyjnych to niepozostawanie na poziomie ograniczeń (nie da się), ale podejmowanie wyzwań, szukanie rozwiązań i możliwości. W każdych warunkach nauczyciel, jako podmiot myślący, wolny i intencjonalny, może szukać takich rozwiązań, które są nie tylko dostosowywaniem się do tych warunków czy powielaniem wzorców, ale są nowe i dobre/wartościowe. Sytuacje problemowe, przekraczanie barier własnych, uczniów/wychowanków i systemowych, pozytywne, elastyczne poradzenie sobie z nimi (a nie wrogość lub ucieczka), znalezienie nowych sposobów i rozwiązań staje się siłą i możliwością rozwoju nie tylko dla ucznia/wychowanka, ale również nauczyciela (Gadamer 2008, s. 257).

Poniżej proponuję przyjrzeć się kilku przestrzeniom, w których nauczyciel może szukać inspiracji do kreatywnych działań:

1. Edukacja – kreatywność w doborze treści, publikacji, metod, dostosowywaniu ich do indywidualnych potrzeb, zainteresowań, możliwości uczniów/klasy, poziomu rozwoju.

2. Profilaktyka – niepozostawanie na ograniczeniach/zagrożeniach i identyfikacji czynników ryzyka, ale szukanie możliwości, inspiracji i zasobów, czyli koncentracja na czynnikach chroniących i wzmacnianie odporności, rezyliencji własnej i wychowanków/uczniów, niepatrzenie na dziecko przez pryzmat jego problemów, ograniczeń, niepełnosprawności, choroby czy patologii, ale przez pryzmat jego potencjału, zasobów, mocnych stron – okaże się kimś inspirującym i radzącym sobie pomimo przeciwności. Wykorzystywanie w profilaktyce wolontariatu, sportu kultury, sztuki, włączanie do pozytywnej grupy rówieśniczej będzie wspierać rozwój ucznia/wychowanka i wzmacniać jego rezyliencję.

3. Edukacja włączająca – poprzez wczesne wspomaganie rozwoju w edukacji przedszkolnej czy wrażliwość na specjalne potrzeby edukacyjne w edukacji szkolnej – zauważanie i elastyczne, podmiotowe, dostosowywanie się do potrzeb, indywidualnego rozwoju ucznia/wychowanka, daje możliwość dla kreatywności nauczyciela, ale staje się również inspiracją dla dziecka i jego rodziny do kreatywnego przekraczania własnych ograniczeń.

4. Interwencja – adekwatne reagowanie na sytuacje problemowe/zaburzające rozwój, bez lęku i zbędnej pobudliwości czy emocjonalności, ale reagowanie na niepokojące sytuacje ze spokojem i opanowaniem, reagowanie na zachowania nieakceptowalne (np. agresję i przemoc), tworzenie i realizowanie procedur wspierających radzenie sobie, przywracających dobrostan i równowagę. Kiedy trzeba reagować szybko, wtedy należy wykazać się zarówno opanowaniem, jak pomysłowością, umiejętnością zadawania pytań, podejmowania decyzji, celowością działań i kreatywnością.

5. Terapia i reedukacja – ponowne przepracowanie tematów/programu/zadań, które nie zostały zrealizowane w zadowalający sposób, zmierzenie się z kryzysami, kiedy dotychczasowe metody edukacyjne się nie sprawdzają, kiedy istnieje potrzeba wyrównywania zaniedbań, wtedy pojawia się potrzeba znalezienia nowych sposobów, środków, metod, kanałów komunikacji.

6. Pasje i zainteresowania – bazowanie na zainteresowaniu, rozwijanie pasji i hobby ucznia, udział w kulturze i zaangażowanie społeczne to pobudzanie motywacji ucznia do nauki, ale również poszerzanie własnych możliwości, zdobywanie pozytywnych doświadczeń, wzmacnianie również czynników chroniących, poczucia sprawstwa, rezyliencji.

7. Aktywność własna w procesie rozwoju – dbanie o swój rozwój: wiedzę, umiejętności i kompetencje, ale również o własny dobrostan, aktywizacja i harmonia ciała, umysłu i ducha, kreatywność w rozwiązywaniu kryzysów, a także budowanie wspierających relacji w środowisku szkolnym i pozaszkolnym.

8. Współpraca – partnerstwo, otwarta komunikacja, wzajemny szacunek i zaufanie w relacjach z innymi nauczycielami, dziećmi i ich rodzicami, tworzenie wspierającego środowiska, także współpraca z siłami społecznymi w środowisku lokalnym szkoły. Należy przy tym pamiętać, że z różnymi podmiotami jesteśmy po tej samej stronie, a celem naszych działań jest dobro dziecka, jego rozwój. Kreatywności niewątpliwie potrzeba dziś przy współpracy czy choćby włączaniu rodziców w działania wspierające rozwój dzieci, planowanie czasu i miejsca dla rodziców jako partnerów w programach i przestrzeni szkoły, używanie języka szacunku i korzyści, czy przy stawianiu granic i ustalaniu zasad współpracy.

Według Obuchowskiego człowiek staje się podmiotem dzięki temu, że jest zdolny do tego, aby ujmować rzeczywistość podmiotowo, czyli „osobiście odnosić się do świata i do swoich pragnień jako do składnika tego świata i utrzymywać wobec nich dystans psychiczny” (Obuchowski 2000, s. 104–105). Osoba – podmiot, utrzymując dystans psychiczny wobec swoich pragnień i świata zewnętrznego, rozwija się, kierując się sensem swojego istnienia, wpisanym w Ja intencjonalne. Podmiot dysponuje wiedzą o sobie, wytycza w oparciu o nią osobiste zadania, dobiera do nich metodę i czyni to inteligentnie. Człowieka jako podmiot charakteryzuje jeszcze intencjonalna autonomia, twórcza interpretacja pragnień, generowanie osobistego modelu świata oraz projektowanie siebie (Obuchowski 2000). Upodmiotowienie sytuacji wychowawczej staje się podstawą kreatywnych działań, w których podmiot wychowujący i podmiot wychowywany dąży do samotranscendencji własnej osoby w świat wartości. W każdym twórczym akcie pozostawia on jako pewną wartość, cząstkę swej podmiotowości, swój własny, niepowtarzalny znak. Podmiotowość spełnia się w działaniach autentycznych, konstruktywnych i twórczych (Frankl 1973, 1977, 1998).

Agnieszka Lisiecka-Bednarczyk

– pedagog, doradca rodzinny i profilaktyk, dr nauk humanistycznych. Adiunkt w Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu, agnieszka.lisiecka-bednarczyk@pwt.wroc.pl

Bibliografia:

Ablewicz Krystyna (2003), Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej. Studium sytuacji wychowawczej, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Frankl Victor E. (1998), Homo patiens, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.

Frankl Victor E. (1970), Nadać życiu sens, Życie i Myśl, 4.

Frankl Victor E. (1977), Paradoksy szczęścia, Życie i Myśl, 1.

Gadamer Hans Georg (2008), Idea uniwersytetu – wczoraj, dziś, jutro. W: H.G. Gadamer, Teoria, etyka, edukacja. Eseje wybrane, przeł. A. Przyłębski i in., Warszawa.

Gurycka Antonina (1999), Podmiotowość – postulat dla wychowania. W: Podmiotowość w wychowaniu. Między ideą a realnością. Red. Ewa Kubiak-Szymborska, Wydawnictwo Wers, Bydgoszcz 1999, s. 105–117.

Jan Paweł II (1988), Ojciec i nauczyciel młodzieży. List w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosco, Iuvenum Patris, 16.

Jan Paweł II (1998), Fides et ratio. Encyklika do biskupów Kościoła katolickiego o relacjach między wiarą a rozumem. TUM, Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej.

Kubiak-Jurecka Ewa, Molesztak Aldona (1993), Podmiotowość i podmioty wychowania. W: Andrzej M. Tchorzewski (red.), Wychowanie w kontekście teoretycznym, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, s. 51–66.

Kwaśnica Robert (1991), O dwóch wersjach pytania o przedrozumienie. Do pedagogiki naukowej i pedagogów z marginesu. W: J. Rutkowiak (red.), Pytanie – dialog – wychowanie, Warszawa: PWN.

Matulka Zofia (2005), Wartości u podstaw wychowania personalistycznego. W: Franciszek Adamski, Wychowanie personalistyczne, Kraków: Wydawnictwo WAM.

Obuchowski Kazimierz (2000), Człowiek intencjonalny. Czyli o tym, jak być sobą. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Obuchowski Kazimierz (2000), Od przedmiotu do podmiotu, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.

fot. unsplash.com