W edukacji i wychowaniu niezwykle ważne jest kształtowanie u dzieci cnoty porządku. Zadanie to staje się jeszcze ważniejsze w odniesieniu do chłopców, którzy z natury swojej są najczęściej ruchliwi, bałaganiarscy, nieuporządkowani i chaotyczni w szerokim tego słowa znaczeniu. Niniejszy artykuł ma pokazać, w jaki sposób szkoła może pomóc w tym zadaniu rodzicom – pierwszym i naturalnym wychowawcom dzieci.

Zacznijmy od tego, iż o wiele łatwiej jest pomagać wzrastać w cnotach swoim podopiecznym w ramach edukacji zróżnicowanej i spersonalizowanej. Ta pierwsza pozwala lepiej zaadresować metody edukacyjne i wychowawcze, odpowiadając na realne potrzeby i naturę dzieci. Ta druga, dostrzegając w uczniu osobę, sprawia że przekaz wiedzy i wartości jest znacznie skuteczniejszy, bo oparty o autentyczną relację dwustronną, w której reaguje się na faktyczne wyzwania codzienności szkolnej konkretnego ucznia. W tym kontekście praca nad cnotą porządku w szkole dla chłopców, w której jednym z głównych narzędzi wychowawczych jest tutoring, daje największe szanse powodzenia oraz odpowiada na rzeczywiste zapotrzebowanie.

Porządek, rozumiany szeroko jako ład/uporządkowanie/czystość/harmonia/plan/reguły, powinien być traktowany jako jedna z fundamentalnych wartości w życiu człowieka w ogóle. To właśnie on zapewnia stabilność i przewidywalność, tak potrzebną dla prawidłowego funkcjonowania psychicznego i społecznego jednostki oraz zbiorowości, stając się dla nich swego rodzaju kamieniem węgielnym. To on jest fundamentem do dalszego wzrastania osobowości w innych obszarach, budując podwaliny pod pracowitość, odpowiedzialność czy punktualność, co z kolei ma bardzo konkretne pozytywne konsekwencje w życiu zawodowym i osobistym (zarówno w sferze samorealizacji, jak i więzi/relacji z innymi ludźmi). To on wreszcie powinien być też umieszczony w kategorii estetyki i szeroko pojmowanego piękna – rozumieli to już starożytni, afirmując m.in. harmonię i porządek w sztuce, architekturze, urbanistyce, filozofii, prawie itd. Wszystko to jest jeszcze ważniejsze w odniesieniu do kształtowania charakterów i postaw młodych ludzi. Nabycie cnoty porządku pozwala im na wszechstronny rozwój edukacyjny i wychowawczy, niezbędny na dalszych etapach życia; wspiera proces dobrego wpasowywania się dziecka w społeczeństwo i jego normy oraz kulturę; wreszcie umacnia też inne wartości, pozwalając prawidłowo rozwijać się intelektualnie i moralnie młodej osobowości.

W tym kontekście warto wyróżnić tzw. trzy poziomy porządku, nad którymi warto pochylić się w pracy z chłopcami w szkole i w domu. Pierwszy – porządek dosłowny – to odpowiedź na potrzeby płynące z natury chłopców. Będzie chodzić tu o tak fundamentalne sprawy jak uporządkowany pokój, czyste biurko, przedmioty na swoich miejscach, dobrze spakowany tornister, jasny plan dnia, uwzględniający dobry odpoczynek, porządek swojego miejsca pracy w szkole, uporządkowanie przyborów i książek, wraz z wiedzą gdzie się znajdują, umiejętność planowania własnej pracy i wiedza na temat zadań itd. Drugi to uporządkowanie w „myśleniu”. Chodzi tu o zagadnienia takie jak logika i precyzja wypowiedzi, umiejętność budowania związków przyczynowo-skutkowych, rozumienie następstw swoich czynów i namysł nad swymi działaniami oraz zachowaniami, branie odpowiedzialności za swoje „akcje”. Wreszcie trzeci poziom, ściśle powiązany z drugim, to domena moralności – ład rozumiany jako umiejętność świadomego wyboru dobra w odniesieniu do swojego życia oraz interakcji z otoczeniem i relacji z innymi ludźmi. W ten sposób trzy poziomy porządku przypominają swego rodzaju drabinę, po której młody człowiek wspina się przy pomocy rodziców i szkoły w kierunku doskonałości, wzrastając w cnocie, zarówno przyziemnie, jak i eschatologicznie. Im młodszy podopieczny, tym bardziej dosłowne będzie podejście do cnoty porządku. Na poziomie szkoły podstawowej nacisk położony zostanie przede wszystkim na poziom pierwszy, ale oczywiście cały czas trwać będą również starania o poziom drugi i trzeci, jako że wszystko jest tu ze sobą połączone. Z drugiej strony, im uczeń starszy, tym ważniejsze stanie się przypominanie o fundamencie (poziomie pierwszym), nawet jeśli został on już kiedyś opanowany, w myśl maksymy repetitio est mater studiorum (co tyczy się przecież nas wszystkich).

W kształtowaniu cnoty porządku w szkole bardzo ważny jest program wychowawczy. W naszej szkole zbudowany jest on w taki sposób, że każdemu z miesięcy nauki odpowiada jedna wartość przewodnia. Cnoty te łączą się ze sobą i przenikają wzajemnie, więc na dobrą sprawę każda z nich znajdzie swoje zastosowanie również w tych miesiącach, gdy nie jest akurat tą przewodnią. Porządek, rozumiany jako fundament dalszej edukacji i wychowania chłopców, zawsze rozpoczyna rok szkolny, będąc cnotą miesiąca września. W rozwinięciu tej idei każdemu z tygodni odpowiada hasło tygodnia. Poziom tych haseł dostosowany jest do wieku uczniów (I–III kl., IV–VI i VII–VIII), a hasła tygodnia są bardzo konkretnymi wskazaniami, które pomagają uczniom rozwijać w sobie cnotę porządku, nauczycielom działać wychowawczo w rzeczywistości szkolnej, a tutorom współpracować z rodzinami. Przykładowe hasła tygodnia z ubiegłego roku, to:

Dla klas I–III:

1. Wchodzę do klasy i wychodzę z niej spokojnie.

2. Odkładam rzeczy na swoje miejsce.

3. Dbam o moje książki i zeszyty.

4. Dbam o porządek w mojej klasie, szkole i domu.

Dla klas IV–VI:

1. Przestrzegam zasad w szkole i w domu.

2. Dbam o przedmioty którymi pracuję.

3. Lepiej się uczę w uporządkowanym miejscu.

4. Porządek pomaga mi skuteczniej pracować.

Dla klas VII i VIII:

1. Przestrzegam zasad.

2. Dbam o to, co mnie otacza.

3. Uczę się w sposób uporządkowany i planowy.

4. Zarządzam swoim czasem.

Oprócz „cnoty miesiąca”, która jest zmienna, zawsze pracujemy nad cnotą pobożności. We wrześniu hasłem przewodnim tej cnoty jest „Pamiętam o codziennej modlitwie”.

Realizacja programu wychowawczego odbywa się trójtorowo. Po pierwsze, za sprawą wszelakich działań wychowawcy klasy (ogólnie: godziny wychowawcze, karty pracy, wycieczki, pogadanki, a w odniesieniu konkretnie do cnoty porządku: nacisk na schludność pomieszczeń i ustawienie stanowisk pracy w sali, system dyżurnych klasowych i ich ocenianie, regularne przypominanie uczniom o braniu odpowiedzialności za czystość i chwalenie pozytywnych efektów itd.). Po drugie, w ramach tutoringu: tutor indywidualnie ustala z uczniem i jego rodziną cele z zakresu postaw i kształtowania cnót na konkretny trymestr wychowawczy oraz najbliższe tygodnie pracy. Cele te odpowiadają na realne problemy podopiecznego, np. związane z brakiem uporządkowania miejsca pracy, bałaganem, nieumiejętnością pakowania się i planowania pracy itp. Wreszcie po trzecie, każdy z dorosłych pracujących w szkole poprzez swoje postawy i poszanowanie dla cnót modeluje młodych ludzi. Tysiąc rozmów o cnocie porządku nie zadziała tak dobrze jak dbający o porządek swojego biurka i papierów wychowawca; uporządkowany w swoich zachowaniach przedmiotowiec; podnoszący papierek z korytarza dyżurujący nauczyciel czy zmywający po sobie kubki pracownik świetlicy. Słowem kluczem jest tu nieustanny dobry przykład i spójność przekazu: na linii dom–szkoła, na linii nauczyciele–nauczyciele i na linii dorośli–dzieci, pokazujące że wartości i cnoty działają w praktyce.

Ogólne korzyści tak rozumianego systemu cnót, a zwłaszcza cnoty porządku, są dwojakie. Po pierwsze, w obszarze edukacyjnym uczą młodego człowieka skutecznego działania, brania odpowiedzialności za swoją edukację i rzetelnego wykonywania swoich obowiązków, co przełoży się też na wyniki szkolne. Po drugie, ważniejsze, w obszarze wychowawczym, budują charakter i moralność młodej osoby, równocześnie ucząc ją samorozwoju i pokazując, że warto się starać wzrastać i być lepszym człowiekiem. A o to przecież chodzi.

Jakub Janik

– z wykształcenia prawnik i historyk. Uczy historii i WOS-u w szkole podstawowej dla chłopców „Wierchy” w Krakowie. Jest tutorem i wicedyrektorem

fot. marcus-spiske/unsplash.com