Koncepcja pedagogiczna bł. Edmunda Bojanowskiego (1814–1871) powstała ponad 150 lat temu i pozostaje nadal aktualna. Realizowana jest do dziś w ochronkach, które są formą edukacji przedszkolnej, prowadzonych przez Siostry Służebniczki i stała się podstawą programu wychowania przedszkolnego. Celem Programu wychowania przedszkolnego według koncepcji pedagogicznej bł. E. Bojanowskiego jest integralny rozwój i wychowanie dziecka w odniesieniu do chrześcijańskiego systemu wartości. Jego udostępnienie dla nauczycieli, dla których cele wychowania są zbieżne z niniejszym programem, wciąż się rozszerza także poza granicami Polski. Obecnie udostępniony jest w pięciu językach i chociaż powstał dla przedszkoli katolickich, jest wykorzystywany, jako wspomagający, także w innych przedszkolach i przez rodziców.

Jego aktualność i wartość wynika z koncepcji pedagogicznej, na podstawie której został opracowany. E. Bojanowski podkreślał bowiem ważność wczesnego wychowania oraz ogromne znaczenie i trwałość doświadczeń okresu dziecięcego dla późniejszego rozwoju osoby. Był on głęboko przekonany, że rozwinięte w tym okresie możliwości, zgodnie z wrodzonymi skłonnościami, mają charakter trwały i wywierają wpływ na postawy i zachowania człowieka przez całe życie. Dlatego rozwijając swą koncepcję pedagogiczną, Bojanowski podjął inicjatywę tworzenia systemu wychowania i instytucji ochron, by w ten sposób odpowiedzieć na ponadczasową potrzebę osób i społeczeństw.

Integralność wychowania według koncepcji bł. Edmunda Bojanowskiego

Program zawiera pełny opis zadań wychowawczych i dydaktycznych, jest zorientowany na osobę dziecka, z założeniem uwzględniania przez nauczyciela jego indywidualności, specyfiki rozwoju, potrzeb opiekuńczych i jego dotychczasowych doświadczeń. Integralnemu rozwojowi i wychowaniu każdego dziecka służy praca wychowawcza, opiekuńcza i dydaktyczna nauczyciela, w odniesieniu do wyodrębnionych obszarów rozwoju: fizycznego, umysłowego, społecznego, kulturowego, moralnego i religijnego.

Pojęcie „integralny” zawiera w sobie nie tylko znaczenie całościowy, ale i tworzący całość. Dla całościowego rozwoju zostały określone do realizacji w każdym obszarze konkretne treści wychowawczo-dydaktyczne, przewidywane efekty pracy wychowawczo-dydaktycznej i procedury osiągania celów. Realizacja programu obejmuje spektrum zadań w zakresie trzech obszarów: integralne ujmowanie procesu edukacyjnego i opiekuńczego, z naciskiem na wychowanie, zdobywanie wiedzy istotnej dla wychowania i kształcenie umiejętności istotnych dla wychowania.

Działania wynikające z treści programowych powinny się wyrażać w codziennej pracy edukacyjnej rodziców i nauczycieli oraz w specjalnie zaprojektowanych formach aktywności rozwijających i uzupełniających wychowawcze uwarunkowania rozwoju dzieci, uczęszczających do przedszkola.

Integralność wychowania w koncepcji pedagogicznej bł. Edmunda przejawia się w wielu jego wymiarach:

1. W całościowym ujmowaniu rzeczywistości samej osoby dziecka (fizycznie, umysłowo, obyczajowo) oraz wychowawczyni (zewnętrznie, wewnętrznie, obyczajowo).

2. Uwzględnianiu wszystkich wymiarów relacji osoby: indywidualnych (do Boga, drugiego człowieka, samego siebie), wspólnotowych (do rodziny, narodu, Kościoła), społecznych (środowisko lokalne, Ojczyzna, ludzkość).

3. Stosunku osoby do świata natury jako dzieła stworzonego przez Boga, do kultury jako całokształtu duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa oraz do historii zbawienia, naturalnej i powszechnej jako dziejów człowieka, ludzkości i społeczeństw.

4. W komplementarności ludzkich działań – dla własnego zbawienia, dla dobra innych i dla dobra wspólnego.

W celu ujęcia tych wymiarów oraz relacji i działań wychowawczych w proces, czego nie można osiągnąć postrzegając tylko chwilę obecną, Bojanowski sięgał do historii. Dokonał oceny stanu wiedzy i praktycznej działalności w stosunku do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka oraz potrzeb społecznych. Ustalił przyczyny zmian w analizowanej rzeczywistości wychowania, rozwijającej się w poszczególnych epokach i regionach Europy, uchwycił dynamikę jej rozwoju. Podkreślał: „Im groźniej teraźniejsze stosunki społeczne zachwiewają się z braku podstawy moralnej, tym żywotniejszym staje się zadaniem ludzkości sprawa wychowania”. Tak przyczyniał się do rozwoju rodzimej edukacji, osadzonej na dorobku ludzkości i ukierunkowanej na potrzeby przyszłości osób, wspólnot, narodu i ludzkości. Wyrażał bowiem przekonanie, że „od dzieci należy zacząć odrodzenie ludzkości – od wstępu zaczniemy, a postęp się znajdzie”. W dużej mierze koncentrował się na wczesnym wychowaniu dziecka, jednak miał na uwadze całożyciowy proces rozwoju i edukacji osoby oraz pełny kontekst jej uwarunkowań.

Bojanowskiemu bardzo zależało na rozwoju myśli i praktyki pedagogicznej, gdy chodzi o wczesne wychowanie dziecka, jednak nie korzystał bezkrytycznie z obcych wzorów, ale umiejętnie wybierał to, co dobre. Przestrzegał przed pogonią za nowoczesnością oderwaną od tego, co służy budowaniu więzi w rodzinie i rozwojowi dziecka, przed zbytnim zachwytem i zaufaniem wobec wytworów cywilizacji, prowadzących do zagubienia troski o człowieka, a szczególnie o dziecko i dzieciństwo. Jego koncepcja pedagogiczna rozwijała się w różnych wymiarach ówczesnych uwarunkowań, które stanowiły źródło inspiracji, a jednocześnie jej urzeczywistniania. Jest to styl, który warto wykorzystać dziś w podejściu do wczesnej edukacji dzieci.

Bojanowski jasno określił, że „najwyższym celem wychowania jest, aby człowiek stał się obrazem i podobieństwem Boga na ziemi”. Cel wychowania przekraczający wymiar doczesny daje możliwość i gwarancję szlachetnej realizacji z szacunkiem dla godności osoby, celów pośrednich. Przyjęte przez niego podstawy służą realizacji wychowania chrześcijańskiego, którego bazą jest życie nadprzyrodzone w Bogu. Opiera się ono na naturze i kulturze ludzkiej, przetwarzającej oraz uszlachetniającej przyrodę i materię, powodując przy tym przemianę wewnętrzną człowieka i jego uświęcenie jako dziecka Bożego. Łaska uzupełnia i doskonali naturę człowieka, który współpracuje z nią w historii swego życia wspierany w dzieciństwie przez wychowanie, by w życiu dorosłym w sposób wolny, świadomy i odpowiedzialny dążył do osobistego rozwoju i działał na rzecz dobra społecznego. Taka koncepcja wychowania ma charakter ponadczasowy i uniwersalny.

Twórcza realizacja Programu wychowania przedszkolnego według koncepcji pedagogicznej bł. E. Bojanowskiego

Koncepcja pedagogiczna Bojanowskiego jest nadal aktualna i inspirująca do odczytywania na nowo jego wskazań. Znajduje to wyraz w Programie wychowania przedszkolnego według koncepcji pedagogicznej bł. E. Bojanowskiego, który w 2008 r. uzyskał zatwierdzenie i został dopuszczony do użytku przez Ministra Edukacji Narodowej. Jest to pierwsze opracowanie oficjalnego programu, zapewniającego zgodność realizowanej według niego edukacji w przedszkolu z obowiązującym prawem oświatowym. W procesie twórczej realizacji i ewaluacji jest on ustawicznie w stanie tworzenia.

Podstawy zawarte we wskazaniach pedagogicznych E. Bojanowskiego i realizacja jego koncepcji w ochronkach, stanowiły inspirację i źródło doświadczeń ważnych dla tworzenia programu. Na ich bazie można wciąż doskonalić system wczesnej edukacji i metodyczne wskazania dla praktyki pedagogicznej. Z biegiem czasu, w związku ze zmianami podstaw prawnych i propozycjami zgłaszanymi przez rodziców oraz potrzebą doskonalenia działań edukacyjnych, program jest poddawany weryfikacji i ewaluacji. Wielokrotnie badano opinie nauczycieli i rodziców dzieci uczęszczających do ochronek, w celu diagnozy aktualnej sytuacji, oczekiwań i propozycji rozwiązań służących doskonaleniu programu i oddziaływań edukacyjnych. Badania te miały wymiar krajowy, a ostatnio międzynarodowy.

Przeprowadzone w 2013 r. ankiety wśród rodziców i nauczycieli wykazały, że program ten spełnia ich oczekiwania, gwarantuje wysoki poziom pracy wychowawczo-dydaktycznej i respektuje potrzeby każdego dziecka, w tym także dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Opracowano zatem w 2015 r. wydanie uzupełnione Programu o treści dotyczące obcego języka nowożytnego i mniejszości. Dodano też aneks zawierający zarys programu pracy z rodziną w ochronkach, przykładowy schemat planu miesięcznego, propozycję prowadzenia obserwacji i diagnozy gotowości szkolnej dzieci. Opisano procedurę ewaluacji i wypływające z niej wnioski, dotyczące poszczególnych obszarów wychowawczo-dydaktycznych. W związku z wejściem w życie nowej podstawy programowej wychowania przedszkolnego, w 2017 r. zaktualizowano treści Programu. Dodano zagadnienia z zakresu edukacji medialnej.

W procesie aplikacji i ewaluacji programu, Siostry Służebniczki, biorąc pod uwagę zasadę kontynuacji, współpracują w ciągłym zgłębianiu istoty myśli pedagogicznej bł. E. Bojanowskiego, w celu odczytywania jej na nowo i wykorzystania współcześnie. W 2021 r. udostępniono uzupełnioną edycję Programu w pięciu wersjach językowych – polskiej, angielskiej, francuskiej, hiszpańskiej i rosyjskiej. Został dodany aneks zawierający opis: cech osobowości wychowawcy w ochronce; miejsca i roli wychowawcy-mężczyzny w dziele ochronek; wychowania ekologicznego – kształtowanie „zdrowego” podejścia do tych zagadnień.

Kiedy współcześnie zauważa się silną tendencję do traktowania procesu wychowawczego czysto technicznie i funkcjonalnie, odnawia się zainteresowanie wczesną edukacją. W kontekście potrzeb, wymogów i oczekiwań potrzeba więc ciągłego doskonalenia podejmowanych działań wychowawczych, a pomaga w tym twórcze poznanie i korzystanie ze wskazań bł. Edmunda. Pełne realizmu podejście do osoby, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia wczesnego rozwoju i wychowania, budowania dojrzałych relacji oraz odpowiedzialności za wspólnotę i sprawy narodowe, stało się podstawą koncepcji pedagogicznej, nadając jej charakter ponadczasowy. Bardzo ważną rolę pełni tu nauczyciel kierujący się wskazaniem bł. Edmunda: „Zadaniem wczesnego wychowania nie jest żadna szkolna nauka, tylko nauka życia. Słowa nauki tu nie wystarczą: dzieci, nie słowem, lecz życiem uczyć trzeba, jak żyć mają”. Pracując ustawicznie nad swoją formacją osobową i zawodową, wspiera integralny rozwój i wychowanie dzieci, skutecznie wspomaga rodziców.

W programie znajduje wyraz afirmacja rodziny i wsparcie rodziców w pełnieniu ich funkcji opiekuńczo-wychowawczej. Służą temu konkretne treści w poszczególnych obszarach oraz w programie współpracy z rodziną. Bojanowski postrzegał okres dzieciństwa jako decydujący w zdobywaniu podstaw pełnego rozwoju osoby. Miał świadomość jak wielkie są możliwości rozwojowe dziecka, kiedy zdobywa pierwsze doświadczenia i wiedzę na temat siebie samego i otaczającego świata. W zabawie, relacjach z innymi i własnej aktywności może rozwijać się w pełni, gdy jest wspierane, prowadzone i ochraniane przez dorosłych, a szczególnie rodziców i nauczycieli. Aby wychowanie było skuteczne, powinno w pierwszym rzędzie być realizowane w rodzinie i we współpracy z rodziną. Stąd wielka troska o wsparcie tego najważniejszego środowiska, jakim w pierwszym rzędzie jest rodzina, o właściwą organizację instytucji przedszkolnych oraz wpływ na środowisko, w jakim dziecko żyje i rozwija się.

W przedszkolu służy temu realizacja Programu. Kolejność sześciu obszarów została ułożona tak, że ukazuje wynikającą z potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka konieczność większej koncentracji w procesie wychowawczo-dydaktycznym u dzieci młodszych na obszarze fizycznym. Stopniowo, z wiekiem, coraz większe zróżnicowanie działań pod względem intensywności i stopnia trudności, co zmierza do stopniowego rozwoju w każdym obszarze. Zawsze jednak, zarówno u dzieci młodszych, jak i starszych, nauczyciel w sposób zindywidualizowany obejmuje swymi działaniami wszystkie obszary, dążąc do stopniowej realizacji celów edukacji przedszkolnej. Celowość podejmowanych działań wyrażają określone cele operacyjne będące propozycją, która ukierunkowuje pracę nauczyciela.

Nauczyciel realizując program staje się jego współautorem, gdyż najlepiej wie, jak zorganizować proces edukacyjny w swojej grupie. Uwzględnia specyfikę grupy, czy jest ona jednolita pod względem wieku, czy różnowiekowa, czy integracyjna itp. Dla zrealizowania celów nauczyciel może poszerzać różnorodność stosowanych środków oraz dobiera je do możliwości i potrzeb rozwojowych dzieci.

Harmonijne łączenie religii, kultury, natury i życia codziennego wpisane w pory roku kalendarzowego i liturgicznego, jest skutecznym sposobem scalania nie tylko wszystkiego, co składa się na środowisko wychowawcze, w którym dokonuje się integralny rozwój dziecka, ale także wizję życia ludzkiego, którą sobie przyswaja. Praca wychowawcza, opiekuńcza i dydaktyczna nauczyciela ma na celu spójną realizację zadań dla integralnego rozwoju każdego dziecka. Jest to harmonijny, wszechstronny rozwój wszystkich wymiarów i obszarów osobowości. Jest procesem stawania się osobą coraz bardziej odpowiedzialną za siebie i innych, myślącą, szanującą godność własną i innych, niezależną w swoich sądach, przestrzegającą normy społeczne, zdolną nawiązywać dobre relacje z innymi ludźmi.

Program wychowania przedszkolnego według koncepcji pedagogicznej bł. E. Bojanowskiego: http://hdl.handle.net/20.500.12153/1575 (Repozytorium KUL, wersja polskojęzyczna)

Integralna pedagogika przedszkolna w systemie wychowania Edmunda Bojanowskiego. Kontynuacja i zmiana – http://hdl.handle.net/20.500.12153/1327

Artykuły s. prof. Marii Opieli z zakresu wychowania przedszkolnego i katolickiej myśli pedagogicznej:

https://repozytorium.kul.pl/simple-search?filterquery=Opiela%2C+Maria+Loyola&filtername=author&filtertype=equals

s. dr hab. Maria Opiela

– prof. KUL, Katedra Historii Wychowania, Opieki i Pedagogiki Społecznej Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

fot. Tablicy – Z. Mariańska