Potencjał ukryty w sporcie sprawia, że jest on szczególnie ważnym narzędziem integralnego rozwoju człowieka.

Jan Paweł II, Przemówienie do sportowców, wygłoszone w Auli Pawła VI w Rzymie, 28 października 2000 r.

W ciągu całego życia istnieje potrzeba kształtowania dobrych nawyków dotyczących zdrowia. Jest to szczególnie ważne w okresie rozwoju, kiedy kształtuje się nie tylko strona somatyczna, ale i psychiczna człowieka oraz jego osobowość, kiedy stosunkowo najłatwiej i najskuteczniej można kształtować pożądane postawy, które pozostają na całe życie.

Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia, zdrowiem nazywamy stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie tylko brak choroby czy niepełnosprawności¹. Jednym z czynników warunkujących dobry stan zdrowia jest wysiłek fizyczny. Warto zauważyć, że racjonalny wysiłek fizyczny powoduje nie tylko stan wytrenowania mięśni szkieletowych, układu kostno-stawowego, a więc narządu ruchu, ale również wpływa na usprawnienie funkcji układu krążenia, układu oddechowego, termoregulacji oraz całego metabolizmu tkankowego.

Sport, będący podstawowym ogniwem wychowania fizycznego, jest pojęciem szalenie pojemnym. Wśród jego zalet są nie tylko walory zdrowotne, ale również wielorakie wartości wychowawcze. Sport kształtuje wytrwałość w dążeniu do celu, systematyczność, uczy umiejętności współpracy w grupie, ale także wyrabia pokorę, przez ciągłe konfrontowanie się z możliwością porażek. Ważnym aspektem jest fakt, że sport uczy postawy fair play, deficytowej we współczesnym świecie, pełnym agresji i egoizmu. Nie sposób oddzielić go od pojęcia zabawy, pamiętając jednak, że nie wszystko co jest zabawą jest również sportem. Za to wszystko co określa się mianem sportu, należy do kręgu zabawy. Te dwa aspekty sportu: zabawowy i rekreacyjny są bardzo istotne dla rozwoju sfery psychicznej i emocjonalnej młodego człowieka. Nic bowiem tak nie wycisza i pozytywnie nie nastraja jak odpowiednio dobrana aktywność fizyczna. Z doświadczenia rodzica i nauczyciela wiem, jakie pozytywne wartości niesie chociażby turystyka górska. Wspólne wyprawy pogłębiają relacje i są dobrą okazją do tworzenia autentycznych więzi. W czasie wspólnych wypraw w góry można kształtować cechy takie jak wytrzymałość, partnerstwo, wrażliwość na potrzeby innych, przyjaźń, koleżeństwo, a także zwracać uwagę wychowanków na piękno przyrody. O pięknie i wartości gór pisało wielu poetów:

Jeśli przyjaciel wydał ci się ani przyjacielem, ani wrogiem

Weź go w góry, zaryzykuj, tam zrozumiesz kto to taki².

Hiszpański filozof Jose Ortega Gasset nazwał kiedyś sport „bratem pracy” – „ponieważ wymaga on wysiłku, który jednak człowiek podejmuje, w przeciwieństwie do pracy, dobrowolnie”³.

Kształtowanie prawidłowych nawyków człowieka dotyczących zdrowia, wiąże się z potrzebą ruchu. Bo przecież ruch to zdrowie – jak głosi słynny slogan. Zdaniem Wojciecha Oczko – doktora medycyny i filozofii, nadwornego lekarza królów Stefana Batorego oraz Zygmunta III Wazy – „ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie są w stanie zastąpić ruchu”⁴. Owa potrzeba ruchu jest zaspokajana poprzez wychowanie fizyczne, które odgrywa ogromną rolę w rozwoju młodego człowieka w trakcie edukacji.

Stan zdrowia młodych Polaków budzi niepokój. „Zachodzące w ostatnich dekadach zmiany w środowisku zewnętrznym człowieka sprzyjają nadmiernym przyrostom masy ciała. Postęp cywilizacyjny i techniczny, a zwłaszcza ograniczenie aktywności ruchowej związanej z codziennymi czynnościami oraz łatwy dostęp do wysoko przetworzonej, bogatej w energię żywności prowadzi do zaburzeń równowagi energetycznej ustroju. Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży jest zaburzeniem stanu zdrowia, które powoduje szereg konsekwencji: zarówno bezpośrednich, głównie psychospołecznych i emocjonalnych, jak i odległych skutków somatycznych. Wśród otyłych nastolatków istnieje duże prawdopodobieństwo utrzymania otyłości w wieku dorosłym i wystąpienia takich powikłań, jak przedwczesny rozwój miażdżycy, zespół metaboliczny, cukrzyca drugiego typu czy szerokie spektrum chorób układu krążenia.

Nadwaga i otyłość występuje u co siódmego nastolatka ankietowanego w ramach badań HBSC w roku szkolnym 2013/14”⁵.

^{Wobec pogarszającej się kondycji i sprawności fizycznej młodego pokolenia, wychowanie i edukacja poprzez sport ma przed sobą aktualne i niecierpiące zwłoki wyzwania. Potrzeba kształtowania prawidłowych postaw prozdrowotnych winna być uwzględniona w wychowaniu młodego człowieka od najmłodszych lat.}

„Liczne badania naukowe potwierdzają wpływ aktywności fizycznej na ograniczenie występowania tzw. chorób cywilizacyjnych: otyłości (Inchley i in. 2017), cukrzycy (Sigal i in. 2018), czy chorób układu krążenia (Ahmad i Testani 2017). Ponadto aktywność fizyczna ma również znaczenie dla wzmacniania zdrowia psychicznego (Petty i in. 2009). Osoby uprawiające sport mają m.in. wyższe poczucie własnej wartości (Spruit i in. 2016), mniej się stresują (Kremer i in. 2014) oraz mają lepsze relacje społeczne (Howie i in. 2010). Szczególnie istotną rolę aktywność fizyczna odgrywa w kształtowaniu stylu życia oraz nawyków zdrowotnych młodych ludzi, wpływając na ich dobre samopoczucie (Schneider i in. 2008) oraz będąc inwestycją w przyszłe zdrowie”⁶.

W szkole artystycznej, w której pracuję, uczniowie, ze względu na wielogodzinne ćwiczenia na instrumentach, mają duży deficyt aktywności fizycznej i dlatego niezwykle istotna jest dla nich poprawa sprawności ruchowej, a tym samym psycho-fizycznej. Wychowanie fizyczne w szkole muzycznej ma swoją specyfikę oraz stanowi wyzwanie dla nauczycieli tego przedmiotu. Przyszli muzycy mają specyficzne potrzeby ruchowe w związku z grą na instrumentach. Zasadniczo każdy musi oszczędzać palce, a także dbać o swoją postawę. Dlatego nauczyciele unikają zaawansowanych zajęć z siatkówki czy koszykówki, by nie narażać swoich podopiecznych na kontuzję. Wprowadza się więcej zajęć z gimnastyki korekcyjnej, by zapobiegać wadom postawy, wynikającymi między innymi z wymuszonej pozycji podczas gry na instrumentach. Moją alternatywą jest tenis stołowy, który promuję od kilku lat jako sport mało inwazyjny, a zarazem pozwalający rozładować stres i napięcie wynikające z wielogodzinnych ćwiczeń, częstych występów publicznych i recitali. Zajęcia te cieszą się sporym zainteresowaniem zarówno wśród uczniów jak i rodziców, którzy także mają możliwość uczestniczenia w nich i sprawdzenia własnych umiejętności.

W mojej pracy wychowawcy i nauczyciela staram się wykorzystywać także literackie wzorce osobowe. W literaturze współczesnej zagadnienia zdrowia znalazły wszechstronne odbicie. Szczególnie w powieściach społeczno-obyczajowych i psychologicznych można znaleźć zagadnienia związane z indywidualnym i społecznym zdrowiem psychicznym, utratą zdrowia, chorobą, kalectwem, czy patologiami takimi jak narkomania czy alkoholizm. Współcześni autorzy nie tylko piszą w swych utworach o różnych problemach zdrowia, ale starają się je ukazać w aspekcie skutków społecznych oraz psychologiczno-pedagogicznych i ewentualnych oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych. Pomocnymi w bezpośrednich oddziaływaniach wychowawczych związanych z propagowaniem zdrowego stylu życia, mogą być utwory, w których zamieszczono wzorce osobowe sportowców, ludzi, którzy idei zdrowo rozumianego wysiłku sportowego podporządkowali swoje cele. Przywołam kilka tytułów, które warto polecić młodym: Sami ale nie samotni Anny Dubrawskiej (A. Dubrawska , „Sami, ale nie samotni”, Warszawa 1984), Bez trybun Krzysztofa Blautha (K. Blauth, „Bez trybun”, KAW 1982) czy Proszę o klucz Bogdana Tomaszewskiego (B. Tomaszewski , „Proszę o klucz”, Sport i Turystyka 1976). Wśród biografii współczesnych sportowców również znajdziemy takie, w których bohaterowie podporządkowują życie sięganiem ku ideałom, osiąganiu dobrych wyników sportowych i walce z własnymi słabościami⁷.

Walory wychowawcze tych utworów są niezaprzeczalne. Młodzież dostaje gotowe wzorce osobowe (a także moralne), przykłady dbania o kondycję, o swoje zdrowie fizyczne i psychiczne. Istnieją też teksty, w których sama młodzież staje się przykładem dla rówieśników. W wyborze opowiadań Zwyciężyć siebie, Marzenna Pollak (Praca zbiorowa pod red. M. Pollak „Zwyciężyć siebie”, Nasza Księgarnia 1981) zaprezentowała fragmenty prozy między innymi E. Paukszty, A. Prudnickiego, S. Dygata, uwypuklając piękno i wartość wychowawczą sportu. Bohaterami przytoczonych utworów są w większości kilkunastoletnie dziewczęta i chłopcy. Sportowej pasji zawdzięczają poczucie godności i wiary w siebie, okupione wytrwałą pracą, walką z lękiem, słabością i zwątpieniem. Zaprezentowane teksty cechują wysokie walory artystyczne oraz mocno eksponowane humanistyczne wzorce moralne, będące podstawą zdrowia społecznego. Warto te pozycje literackie polecać młodym.

Wychowanie poprzez sport odgrywa ważną rolę w kompleksowym oddziaływaniu wychowawczym, skoordynowanym współdziałaniu wszystkich czynników kształtujących pełną osobowość człowieka. Najważniejsza rola w tym oddziaływaniu przypada rodzinie i szkole. O ile w rodzinach coraz częściej podejmuje się sportowe wyzwania i promuje ruch na świeżym powietrzu, to jednak wciąż zbyt mało uwagi przywiązuje się w szkole do tego zagadnienia. W obecnej dobie zagrożeń cywilizacyjnych edukacja i wychowanie poprzez sport stanowi skuteczne antidotum wobec wspomnianych w tym artykule problemów. Dlatego szkoła powinna uzupełniać rodzinne środowisko wychowawcze. Bywa jednak i tak, że trudności w pracy wychowawczej wynikają niejednokrotnie z wpływu nieprawidłowo funkcjonującej rodziny. Tutaj indywidualne podejście do uczniów oraz osobowość nauczyciela mogą procentować prawidłowymi postawami młodzieży. Stąd tak ważne są zajęcia dodatkowe, prowadzone w szkołach, gdzie uczniowie mogą nie tylko owocnie spędzić czas, ale też nauczyć się lub wzmocnić już przyswojone nawyki aktywnego podejścia do życia, dbania o higienę i zdrowie w szerokim aspekcie. Co więcej, tego typu zajęcia pozwalają młodym poznać siebie, swoje słabe i mocne strony, a wszystko to odbywa się pod skrzydłem nauczyciela, który jest otwarty na ich potrzeby oraz gotowy wzmacniać pozytywne nawyki w atmosferze luźniejszej niż na lekcji.

W wyniku mojej wieloletniej praktyki w zawodzie nauczyciela wychowania fizycznego i wychowawcy w internacie, nasuwają mi się pewne wnioski, które w moim przekonaniu powinny być uwzględniane w pracy wszystkich nauczycieli, którym zależy na wychowaniu młodych poprzez sport. Bardzo ważne jest:

• stosowanie właściwie dobranych metod pracy z dziećmi i młodzieżą

• indywidualizacja zajęć oraz wprowadzania zajęć dodatkowych

• tworzenie warunków do doskonalenia sprawności i kondycji fizycznej uczniów

• stymulowanie i umożliwienie uczniom podejmowania różnych form aktywności ruchowej

• przekazywanie wiedzy o potrzebie aktywności fizycznej, przestrzegania zasad higieny, prowadzenie zdrowego trybu życia

• organizowanie zajęć sportowych i rekreacyjnych, grupujących uczniów o podobnych zainteresowaniach

• proponowanie różnych form sportowego spędzania wolnego czasu jako antidotum na uzależnienia i nałogi

• stwarzanie warunków do integracji podczas uczestnictwa w festynach sportowych, rozgrywkach, „zielonych szkołach”, wyprawach turystycznych

• wdrażanie do samodyscypliny poprzez sport – pokonywanie własnej słabości, zmęczenia, zdenerwowania

• przygotowanie do pełnienia funkcji społecznych: współudział uczniów w organizowaniu gier i zabaw ruchowych (organizator), uczestniczenie fair play w rywalizacji sportowej (zawodnik, kapitan zespołu), zdobywanie umiejętności kulturalnego i bezpiecznego zachowania się podczas wszelkich zawodów na terenie szkoły i poza nią (kibic).

Troska o zdrowie, właściwe podejście do znaczenia ruchu procentować będzie w życiu każdego człowieka nie tylko odpowiednią tężyzną fizyczną, zdrowiem psychicznym i dobrym samopoczuciem, ale również umiejętnością przyjmowania porażek, nabywania zdolności radzenia sobie w grupie, poznania swoich możliwości i ograniczeń. Wysiłek fizyczny jest korzystny dla zdrowia, stanowi skuteczny sposób zapobiegania szkodliwym następstwom ograniczenia aktywności ruchowej we współczesnym życiu. Bardzo ważny jest pozytywny wzorzec nauczyciela, który imponuje aktywnością fizyczną i autentycznie żyje sportem. Jeżeli nauczyciel swoją osobowością i temperamentem zaszczepi uczniowi pozytywne wzorce zdrowotne, to w przyszłości jego wychowanek może uniknąć pułapek niezdrowego trybu życia.

Powyższe zagadnienia, związane ze sportem i jego aspektem wychowawczo-edukacyjnym, powinny znaleźć należne miejsce w pracy każdego nauczyciela.

Piotr Kłosowski – nauczyciel wychowania fizycznego oraz wychowawca w internacie przy Zespole Państwowych Szkół Muzycznych w Bielsku – Białej